භාවනා ක්‍රම දෙකකි. ශමථ භාවනා විදර්ශනා භාවනා
වශයෙනි. ශමථ භාවනාවෙන් සිතේ එකඟ බව සංසුන් බව වැඩෙයි. කෙලෙස් යටපත්වෙයි.
සමහර ශමථ භාවනාවෙකින් උපචාර සමාධි අවස්ථාව තෙක් ද, සමහරෙකින් රූපාවචර
අර්පණා සමාධි තෙක්ද, සමහරෙකින් අරූපාවචර සමාධි අවසන් කොට ද සිතේ එකඟ බව
වැඩෙයි. විදර්ශනා භාවනාවෙන් ලොව යථා තත්ත්වයට දක්නා නුවණ වැඩෙයි. කෙලෙස්
තුනී වෙවී ගොස් සෝතාපත්ති ආදි මාර්ග ඵල අවස්ථාවලට සිත වැඩේ. අවසනැ සියලු
කෙලෙස් නසා රහත් බවට පැමිණෙයි.
ආවරණ තුන
භාවනාවෙන් උසස් ඵල ලැබිය හැක්කේ කර්මාවරණ විපාකාවරණ, ක්ලේශාවරණ යන තුන් බාධකවලින් මිදුණු සැදැහැවත් නුවණැති උත්සාහවතා විසිනි.
කර්මාවරණ යනු මවු මැරීම, පියා මැරීම ආදී ආනන්තරිය පාපයක් කර ඇති බවය.
විපාකාවරණ යනු ත්‍රිහේතුක ප්‍රතිසන්ධියක් නොලත් බවය. ද්විහේතුක අහේතුක ප්‍රතිසන්ධියෙකින් උපත ලත් අයට මෙ අත් බව්හි දී ධ්‍යාන මාර්ග ඵල කිසිත් ලැබිය නොහැකිය.
ක්ලේශාවරණයෙන් යුක්තයෝ නම් නියත මිථ්‍යාදෘෂ්ඨිකයෝත් උභතෝව්‍යංජනකයෝත් නපුංසකයෝත්ය.
පරිබෝධ
භාවනා වඩනු කැමැත්තහු විසින් පළමු කොට දශ පරිබෝධ (භාවනාව වැඩීමට බාධක ව සිටින කරුණු දහය) දුරු කට යුතු වෙයි. ආවාස, කුල, ලාභ, ගණ, කර්මාන්ත, ගමන්, ඥාති, ආබාධ, ග්‍රන්ථ, සෘද්ධි යනු පරිබෝධ බාධක දහයයි.
ආවාස යනු වාසස්ථානයයි. බඩු බහිරාදියෙන් පිරුණු ගෙය නොයෙක් සම්බාධ ඇති එකෙකි. එවැනි තැන යෝගියාට වාසයට සුදුසු නොවේ.
කුල යනු නෑදෑ පිරිසය. උපස්ථායක (දායක) පවුල්ය. ඔවුන්ගේ සුව දුක් විමසමින් ඔවුන් ගේ කටයුතු සොයන්නට බලන්නට වීමද භාවනාවට බාධකයෙකි.
ලාභ යනු සිවුරු පිරිකර ආදී වශයෙන් ලැබෙන දෑයි. පින් ඇති ලාභී භික්ෂු නමට ගිය තැන සත්කාර සම්මාන ලැබෙයි. උපාසක උපාසිකාවරු නානාවිධ පිරිකර ගෙනවුත් ඔහුට පිරිනමති. ගිහියාට ද නෑදෑ යහලු මිතුරන්ගෙන් නොයෙක් තෑගි බෝග ලැබේ. ඒවාට සැලකිල්ල දක්වන්නට ගියොත් භාවනාවට අවකාශ නොලැබේ. භාවනානුයෝගියා ලාභ ලැබීමේ මං කෙරෙන් ඈත්විය යුතු.
ගණ යනු පිරිවරයි. පැවිද්දකුට නම් තමාගෙන් ඉගෙන ගන්නා සිසු පිරිසත් නිතර පාහේ යම් යම් දෑ සඳහා සාකච්ඡාවට එන ගිහි පිරිසුත්ය. ගිහියාට සිය නෑදෑ පිරිස් ගනු දෙනු කරන්නෝ මෙහෙකරු පිරිස් ආදිහු ය. ඉගැනුම් භාවනා අරමුණෙහි සිත රඳවා තබන්නට එය මහත් බාධකයෙක් වෙයි. පැවිද්දෙක් වී නම් සිය සිසුවන් අන් තෙර නමකට පවරා තමා එකලා විය යුතු. ගෘහස්ථයා ද දූදරු ආදීනට තමාගෙන් ඉටු වියැ යුතු දෑ සියල්ල සපුරා හෝ අන් සුදුසු කෙනෙකුට පවරා එකලා විය යුතු.
කර්මාන්ත යනු පැවිද්දකුට නම් විහාරයේ ප්‍රතිසංස්කරණ වැනි දෑය. ඒවා නිමවා හෝ අන් කෙනෙකුට පවරා පැවිදි තැන සියලු වගකීම් කෙරෙන් ඉවත් විය යුතුය. ගෘහස්ථයා ද තමාගේ රැකියා කටයුතු අන්කෙනෙකුට පවරා හෝ නිදහස් විය යුතුය.
ගමන් යනු තමාගේ හෝ අනෙකකු ගේ කටයුත්තකට ඈතකට යන්නට බැඳී සිටීමයි. එවැනි අවස්ථාවලදී ද ඒ ගමන් ගොස් කටයුත්ත නිමවා හෝ එය අන් කෙනෙකුට පවරා හෝ ඒ බරින් ද නිදහස් විය යුතු.
ඥාති යනු නෑදෑයෝය. මා පියෝ ආචාර්යය උපාධ්‍යායයෝ සහෝදර ආදීහුය. ඔවුනට තමාගෙන් ඉටුවිය යුතු ඇප උපස්ථාන සත්කාර උපකාර ඇතොත්, ඒවා සපුරාලීමට සුදුසු විශ්වාසී කෙනෙකුට පවරා තමා ඒ වග කීමෙන් නිදහස් විය යුතු. ඔහු රෝගාබාධාදියෙකින් පෙළෙත් නම් ප්‍රතිකාර සාත්තු සප්පායම් කොට නිරෝගී වූ පසු ව තමා ගේ භාවනා කාර්ය ඇරැඹිය යුතුය. නැතහොත් ඔවුනට ප්‍රතිකාර සාත්තු සප්පායම් ආදිය කිරීම එයට සමත් විශ්වාසී කෙනෙකුට පවරා තමා ඒ බරින් නිදහස්ව භාවනා කර්මයට බැස්ස යුතු.
ආබාධ පරිබෝධය යනු තමාට වැළදී ඇති ලෙඩකි. එයට ප්‍රතිකාර කොට සුවය ලබා ගත යුතු සුවය ලැබීම දුෂ්කර වී නම් ‘මම මේ රූප ශරීරයට වහල් නොවෙමි’ යි ඉටා සිතට ධෛර්යය නංවා රෝගය මැඩ කමටහන් වැඩීමෙහි යෙදිය යුතු.
ග්‍රන්ථ පරිබෝධය යනු ධර්ම ශාස්ත්‍ර ඉගැන්මයි. ඉගැනීමෙහි යෙදුණකුට ඉඩ ඇති පරිදි ස්වල්ප වශයෙන් භාවනාවක් කට හැකි වා මිස උසස් ප්‍රතිඵල ලැබෙන තරමට දිගට ම එය පැවැත්විය නොහැක්ක. සෑහෙන තරම් දුරට ඉගෙන එයින් පසු කමටහන් වැඩීම පටන් ගත යුතු නැතහොත් ඉගෙන ගත් පමණින් සෑහීමට පත්ව, ඉගැනීම නතර කොට, භාවනා කර්මයට බැස්ස යුතු. පොත් පත් ලිවීම ආදී කටයුතුත් මෙසේම අවසන් කොට හෝ නතර කොට භාවනා කර්මයට බැස්ස යුතු.
සෘද්ධි පරිබෝධය යනු විදර්ශනා වැඩීමට බාධක වූ ලෞකික සෘද්ධියයි. රූපධ්‍යාන වඩා පරසින් දැනුම් ආදී කිසි සෘද්ධියක් කෙනෙකු ලබා ගත්තත් එය පිරිහී යෑ නොදී නිතර සමාධියට සම වැදීම ආදියෙන් දුක සේ රැක ගත යුත්තෙකි. ටික දිනක් සමාධිය වැඩීම අත පසු වූවොත් ඒ සෘද්ධිය නැති වී යයි. කිසි ප්‍රමාදයෙකින් කෝපය හෝ රාගය වැනි අකුසල් දහමක් සිතෙහි මතු වුණත් එය නැති වී යෑ හැකියි. එය රැක ගන්නට සිතා රූපාවචර සමාධිය රැක ගැන්මේ ම ඇළී සිටිය හොත් විදර්ශනා භාවනාවට ඉඩ නොලැබේ. එබැවින් එවැනි කිසි සෘද්ධියක් ලබා ඇති යෝගියා එහි ඇල්ම හැර දමා විදර්ශනාව ඇරැඹිය යුතු.
කල්‍යාණ මිත්‍රාශ්‍රයය. මෙහි දැන් කී පරිදි දශ බාධකයන් දුරුකොට භාවනා වඩනු කැමැත්තහු විසින් කල්‍යාණ මිත්‍රාශ්‍රයය ලැබිය යුතු. කල්‍යාණ මිත්‍රාශ්‍රයය යනු භාවනා උපදේශ දෙන ගුරුවරයකු ඇසුරු කිරීමයි.
ප්‍රධානම කල්‍යාණ මිත්‍රයා, කර්මස්ථාන දෙන ප්රධාන ආචාර්යවරයා. භාග්‍යවත් බුදු රජාණන් වහන්සේයි. උන් වහන්සේ නැති නැත අසූ මහා ශ්‍රාවකයන් ගෙන් කෙනෙකු ආචාර්ය කැරැ ගත යුතු, එසේත් කෙනෙකු හෝ නොලදොත් අන් කිසි රහත් නමක ඇසුර ලැබිය යුතු. රහත් නමක්ද නො ලදොත් අනාගාමි කෙනෙකු ඇසුරු කළ යුතු. අනාගාමියකු නො ලදොත් සකෘදගාමියකු ද එසේ වූ කෙනෙකු නො ලදොත් සෝවාන් වූ කෙනෙකු ගුරු කොට ගත යුතු.
රහත්හු අනාගාමීහු සකෘදගාමීහු සෝවාන්හු ‘මම මෙනම් අධිගමයක් ලබා ඇත්තෙකිමි’යි. අනුනට අඟවත් ද? නැත. එහෙත් විමසන්නා විමසුන් වැඩීමෙහි ලැදියාව ඇති කෙනෙකු බව දැන ගත්තොත්. ඔහු කෙරෙහි කරුණාවෙන් ඔහුට උපදෙස් දෙනු පිණිස තමන් ලබා ඇති ආර්යය තත්ත්වය හෙළි කෙරෙත්. එබැවින් කමටහන් වඩනු රිසියහුට ආර්ය පුද්ගලයකු ගේ ඇසුර ලබාගත හැක්ක.
සෝවාන් වූ කෙනෙකුත් සොයා ගත නොහැකි වුවොත් ත්‍රිපිටක ධර්මය අතේ ගැඹුරු දැනුම් ඇති සිල්වත් ගුණවත් කාරුණික ආචාර්යවරයකු ගේ උපදෙස් ලැබිය යුතු. ඇසුරු කළ යුතු ආචාර්යවරයා ගේ සැටිය විශුද්ධි මාර්ගයෙහි මෙසේ දැක්වේ’
“පියො ච ගරු භාවනිය්‍යො
චත්තා ච වචනක්ඛමො
ගම්භිරං ච කථං කත්තා
නො වාට්ඨානෙ නියොජයෙ”
“ඒ ඇදුරු තෙම සිල්වත් බැවින් කාටත් ප්‍රිය වූ ගරු කටයුතු සම්භාවනීය කෙනෙකි. උපදෙස් දීමේ නොමැලියෙකි. ශිෂ්‍යයා කොතරම් ප්‍රශ්න ඇසුවත් ඒ සියල්ල ඉවසන කෙනෙකි. ගැඹුරු දහම් පද ලිහිල් කොට කියා දීමෙහි හැකියාව ඇත්තෙකි. ප්‍රශ්න කරන ඇසුරු කරන ශිෂ්‍යයා නො නිසි අතෙක නො යවන්නෙකි.”
මෙහි කී ගුණාංගවලින් යුත් උගත් ධර්මධර සිල්වත් ගුරුවරයකු ගේ ම ඇසුර ලබා ඔහු දෙන උපදෙස් අනුව භාවනාව වැඩිය යුතු.
ආනාපාන සතිය වඩනු කැමැත්තහු විසින් එය වඩන සැටි ගුරුවරයා ගෙන් අසා දැන ගත යුතු. කොයි හැටියෙකිනුත් ගුරුවරයකු සොයා ගත නොහැකි වූවොත් භාවනා ක්‍රම පිළිබඳ විස්තර සඳහන් පොත පත කියවා භාවනා මාර්ගයේ මුල මැද අග හොඳට තේරුම් ගෙන එහි උපදෙස් අනුව ඔවුන් වැඩිය යුතුය. භාවනාව පටන් ගන්නට කලින් තමා හඳනා පෙරෝනා වස්ත්‍රාදිය ශුද්ධ පවිත්‍ර කැර ගත යුතු.
ඊළඟට “අරඤ්ඤගතො වා රුක්ඛමූලගතො වා සුඤ්ඤාගාරගතො වා” යි කී පරිදි උවදුරු නැති අරණ්‍යයකට හෝ කිසිවකුගෙන් සම්බාධ නැති රුක් මුලකට හෝ කිසිම කෙනකු නොවසන ගෙයකට හෝ පැමිණිය යුතු. එහි තමා ඉඳීමට නියම කොට ගත් තැන අතුපතු ගා ශුද්ධ පවිත්‍ර කොට එහි ඉඳ ගැන්මට තණ ඇතිරියක් හෝ කොහු මෙට්ටයක් වැනි දැයක් හෝ අතුරා ආසනය සකස් කැරැගත යුතුයි.
සමහරු දන නමා බද්ධපර්යංකයෙන් හෝ හසරමිණිය ගොතා ගෙන හෝ වැඩි වේලාවක් ඉදිනු නො හැක්කෝය. පුටුවෙක ඉඳීම ඔවුනට පහසුය. එවැන්නා කොන්ද කෙළින් සිටුනා ලෙසට හේත්තු වන පුවරුව ඇති පුටුවෙක කුදු නො ගැසී කෙළින් ඉඳගත යුතුය.
ඇතිරියෙක පැදුරෙක මෙට්ටයෙක හෝ පලක් බැඳ හෝ හසරමිණිය ගොතා ගෙන ඉඳ ගන්නහු ද පිටකොන්ද කෙළින් පිහිටුවා ඉන් ද යුතුය. “මගේ චිත්ත පාරිශුද්ධිය පිණිස ම මේ භාවනා වැඩීම කරමි” යි අධිෂ්ඨාන කළ යුතු.
මුළු කාලය ම භාවනායෙහි යෙදෙනු නොහැකි අය අඩුම ගණනේ උදේ පැයකුත් සැන්දෑවේ හෝ රාත්‍රියේ පැයකුත් සෑම දා ම භාවනාවට වෙන් කැරැගත යුතුය.
ආරම්භය
භාවනා වඩන හැමකෙනෙකු විසින්ම පළමු කොට බුද්ධානුස්සතිය ද ඊළඟට මෛත්‍රී භාවනාව ද ඊළඟට අශුභ භාවනාව (හෝ කායගතාසති) ද ඊළඟට මරණානුස්මෘතිය ද ටික ටික වේලා ක්‍රමයෙන් වැඩිය යුතු.
බුද්ධානුස්සතිය යනු බුදුගුණ මෙනෙහි කිරීමයි. බුදුගුණ මෙනෙහි කරන්නහු තුළ බුදු රජාණන් වහන්සේ කෙරෙහි මහත් ආදරයක් භක්තියක් ශ්‍රද්ධාවක් ඇති වෙයි. එයින් සිත නිරෝග වෙයි. බුද්ධ වචනය පිළි පැදීමෙහි ධෛර්යවත් වෙයි. “මා අත්බව භාග්‍යවතුන් වහන්සේ නමට පරිත්‍යාග කොට උන් වහන්සේ වදාරා ඇති පරිදි ම භාවනාව වඩමි”යි උනන්දු වෙයි.
මෛත්‍රිය වැඩීමෙන් තමා අවට වසන දෙවි මිනිස් හැම දෙනාගේම ගෞරවයට පාත්‍ර වෙයි. ඔවුන් විසින් රකිනු ලබයි ඔවුන් ගෙන් ඔහුට කිසිදු හිරිහැරයක් ඇති නොවෙයි.
අශුභ භාවනාව හෝ කායගතා සතිය වඩන තැනැත්තේ තමාට දක්නට ලැබෙන දිව්‍ය රූපයෙකින් වත් මුළා නොවෙයි. ඇතැම් විට මාර පාක්ෂික දෙවියකුට භාවනානුයෝගියකු දක්නට ලැබුණු විට ඔහු නොමඟ යවන්නට. දිව්‍ය ස්ත්‍රීන් පෙන්වීම්, දිව්‍ය ස්ත්‍රී වේශයෙන් පෙනී ඉඳ මිත්‍ර වෙන්නට කථා කිරීම් ආදියෙන් ඔහු පොළඹ වන්නට සිතෙයි. දුර්වල යෝගියා අතරමං කරන ඊර්ෂ්‍යා සහගත මිසදිටු භූතයෝ ඇත. අශුභ භාවනානුයෝගියා ඔවුනට නොරැවටෙයි.
මරණානුස්මෘතිය වඩන යෝගියා තමා නිතරම මරණය අතට ම ළං වෙන කෙනකු බව සැලැකීමෙන් භාවනාවෙහි වඩාත් උනන්දු වෙයි, නොමඟට නො වැටෙයි, කුසීත නොවෙයි.
බුද්ධානුස්මෘති ආදී සතර කමටහන් වැඩීම මෙසේ මහත් අනුසස් ඇති බැවින් ආනාපන සතිය වඩන්නට කලින් ඒ කමටහන් සතර ගුරු උපදෙස් ලබා ටික ටික වේලා වැඩිය යුතු එයින් පසු ආනාපාන සතිය වැඩීම පටන්ගත යුතු.
ආත්මසන්නිර්යාතනය භාවනා වැඩීමට පළමුවෙන් යෝගියා විසින් තමාගේ ආත්ම භාවය බුදුරජාණන් වහන්සේට හෝ කර්මස්ථාන දෙන ආචාර්යවරයාට සිතින් පරිත්‍යාග කළ යුතු.
සමහර විට භාවනායෙහි යෙදී ඉන්නහුට භයානක අරමුණු පෙනෙන්නට වෙයි. හේ එබඳු අවස්ථායෙහි දී “මම මගේ ජීවිතය භාග්‍යවතුන් වහන්සේට පරිත්‍යාග කෙළෙමියි හෝ “මගේ ආචාර්යපාදයනට පවරා ඇත්තෙමි”යි හෝ සලකා බිය නොගෙන ඒ පෙනුණු දෑ ගැන තැකීමක් නොකොට ඒ අරමුණු නොතකා හැර භාවනාව දිගට ම කැරැගෙන යෑමෙහි සමත් වෙයි.
ආනාපාන සමාධිය
ආනා යනු ආශ්වාස වායුව යි, අපාන යනු ප්‍රශ්වාස වායුවයි. මෙය අරමුණු කොට භාවනා වඩන්නහු විසින් පළමු කොට ශීල විශුද්ධිය ඇති කැරැ ගත යුතුයි. භාවනානුයෝගියා ගිහියෙක් වී නම් පන්සිල් අට සිල් දස සිල් යන තමා රිසි ශීලයක් සමාදන්ව ගෙන පිරිසුදු සිල්වතකු විය යුතුයි. පැවිද්දෙක් වී නම් පැවිදි සිල්හි මැනැවින් පිහිටා පිරිසුදු වියැ යුතු.
සතිපට්ඨාන සූත්‍ර දෙක්හිත් (මැදුම් සඟියේ) ආනාපාන සති සුත්‍රයේත් ආනාපාන සතිය සඳහන් කරන අන් තන්හිත් භාවනා රම්භය දක්වන භාග්‍යවතුන් වහන්සේ “සො සතො’ ච අස්සසති සතො’ ච පස්සසති’ යි වදාළ සේක. එහි අදහස “හේ සිහි ඇත්තේම හුස්ම (ඇද) ගනී. සිහි ඇත්තේ ම හුස්ම පිට කෙරෙයි” යනු යි.
මේ පළමු අවස්ථාවෙහි ඇතුල් වන හුස්මත් පිට වන හුස්මත් වැදෙන තැන විමසා දැන එහි සිත පිහිටු වන්නට පුරුදු විය යුතුයි. නාසය දික් අය ගේ ඇතුල් වන හුස්ම පළමුවෙන් ම හැපෙන්නේ නාශාග්‍රහයේය. (නාසයේ අගය) හුස්ම පිට වීමේදී අන්තිමට ම හැපෙන්නේ ද නායිකාවේ අගය.
නාසය හුස්ම කොට අය ගේ හුස්ම ඇතුල්වීමේ දී මුලින්ම හැපෙන්නේත් හුස්ම පිට කිරීමේදී අන්තිමට හැපෙන්නේ උඩු තොලෙහිය. යෝගාවචරයා තමා ගේ හුස්ම ඇතුල්වීමේදීත් පිට වීමේදීත් එය හැපෙන තැන විමසා දැන එය අරමුණු කළ යුතු. හුස්ම ගැනීමට වත් පිට කිරීමට වත් උත්සාහ නොකළ යුතුයි. ස්වභාවයෙන්ම (ඉබේම) සිදුවන හුස්ම ඇතුල්වීමටත් පිටවීමටත් එසේ සිදුවන්නට ඉඩ දී තමා ඇසි පියා ගෙන ඒ හුස්ම ඇතුල් වීමේ දී මුලින් ම හැපෙන තැනත් පිටවන විට අන්තිමට ම හැපෙන තැනත් සිතින් සලකා ගත යුතු.
එහි සිත පිහිටුවා එළඹැ සිටි සිහියෙන් යුතුව සිතින් එය සැලකිය යුතුය. සිතට නොදැනී කිසිම හුස්මක් ඇතුල් වන්නට හෝ පිටවන්නට නො හැකි වනුවට නිතර ම එළැඹ සිටි සිහියෙන් මනැසින් හුස්ම දෙස බලා ගත් වනම හින්ද යුතු, අන් කිසිම අතකට සිත නොයවා හුස්ම හැපෙන තැන ම සිත පිහිටුවාගෙන ඉන්ද යුතු. මුල දි ඉඳ හිට අන් අතකට හිත යන්නට පුළුවන හෙවත් හුස්ම හැපෙන තැන හැර වෙන අරමුණකට ඇදෙන්නට පුළුවන. එසේ වන්නේ එළැඹ සිටි සිහිය නැති වීමෙනි. සිතේ එකඟ බව දුබල හෙයිනි, සිහිය උපදවා ගෙන යළිත් සිත හුස්ම හැපෙන තන්හි ම පිහිටුවිය යුතු. සමහර කෙනෙකුට පැය බාගයෙක දී ද තව කෙනෙකුට පැයක දී ද තව කෙනෙකුට පැය කීපයකින් ද හුස්ම හැපෙන තන්හි ම කැමති තාක් කල් සිත තරයේ පිහිටුවා තැබීමට හැකියාව ඇති වේ.
පෙර අත්බව්හි සමාධි වඩා පුරුදු කෙනෙකුට විනාඩි හත අටකින් වූව ද සිත හුස්ම වැදෙන තන්හි ස්ථිර ලෙස පිහිටුවා තැබීමේ හැකියාව ඇත. පෙරැ ළඟ අත්බැවෙක භාවනාවක් පුරුදු නොකළ අයට සිත වික්ෂිප්ත නොවන සේ ටික වෙලාවක් එක් අරමුණෙක පිහිටුවා තැබීමට මාස ගණනක් වූව ද ගත විය හැක්ක. හුස්ම හැපෙන තැන සිත පැයක් හමාරක් නො සැලී පිහිටා සිටීම හරි ගිය පසු මේ භාවනාවේ ඊළඟ ක්‍රියාමාර්ගය ඇරැඹිය යුතු.
ගණනාව
මීළඟට කළ යුත්තේ හුස්ම වාර ගණන් කිරීමයි. හුස්ම ගන්නා වාර පමණක් හෝ හුස්ම පිටකරන වාර පමණක් ගණන් කළ යුතුයි. ඒ දෙකම මිශ්‍ර නොකළ යුතුයි. එය කරනුයේ මෙසේයි.
හුස්ම ඇතුල් වන වාර ගණිනු කැමැති නම් ඇතුල්වන හුස්ම නාසය අග හෝ උඩු තොලෙහි හැපුණු විට ‘එක’යි සිතින් ගිණිය යුතු ඊළඟ වාරයේ එතැන හුස්ම හැපෙන තුරු ම “එකයි එකයි එකයි” සිතින් ගණිමින් එතැන ම සිත පිහිටුවා ගෙන ඉන්ද යුතු. එතැනින් වෙන අතකට සිත නො යන ලෙසට එළැඹි සිටි සිහියෙන් යුක්ත විය යුතු. ඊළඟට එතැන හුස්ම හැපුණු විට ‘දෙකයි දෙකයි’ (සිතින්) කිය යුතුයි. තුන් වන වර හුස්ම එහි හැපෙන තුරු ම ;මය කළ යුතු. මෙසේ පස් වන වාරය තෙක් හුස්ම හැපෙන වාර ගණන් කළ යුතු. මේ පළමු වටයයි.
ඊළඟට නැවතත් ‘එකයි එකයි’ සිතින් කියමින් හවන හුස්ම වාරය තෙක් ගිණිය යුතු යි. මේ දෙවෙනි වටය යි. නැවතත් එකයි කියා ගිණිම පටන් ගෙන හත්වන වාරය තෙක් ගිණිය යුතුයි. මේ තුන් වන වටය යි. යළිත් ‘එකයි එකයි’ යන්නෙන් ගිණිම පටන් ගෙන අට වන වාරය තෙක් ම යෑ යුතු. මේ සතර වන වටය යි. නැවත එකේ සිට ගිණිම පටන්ගෙන නව වන වාරය තෙක් යෑ යුතු. මේ පස්වන වටය යි. නැවතත් එකෙන් පටන් ගෙන දසවන වාරය තෙක් ගිණිය යුතු මේ හවන වටයයි.
භවන වටය සම්පූර්ණ වූ විට යළිත් මුලට යෑ යුතු යි. පළමු සේම ‘එකයි’ එකයි ගණිමින් වාර පහක් සම්පූර්ණ කළ යුතුයි. ඒ පළමු වටයයි. ඊළඟ වට සයක් ගිණිය යුතු. මේ නයින් වට සයෙන් සය සපුරමින් හැකිතාක් වේලා හුස්ම හැපෙන තැන ම සිත පිහිටුවා ගෙන ඉන්ද යුතු. මේ අන් අතේ යෑ නොදී සිත එක් අරමුණෙක ම පිහිටා සිටීම පුරුදු කරවනා උපායෙකි. මේ ගිණිමේදී ඉඳ හිට සිත අන් අතෙක ගියොත් ඒ තව ම සිතේ සමාධිය හොඳට වැඩී නැති බවට ලකුණෙකි. ගිණීමෙහි යෙදී ඉන්නා තාක් හුස්ම හැපෙන තැන ම නොසැලී සිටී නම් එයින් පසු ගිණීම නතර කොට අනුබන්ධනාව පටන්ගත යුතුයි.
අනුබන්ධනා යනු හුස්ම ගැනීමේදීත් පිට කිරීමේදීත් ගණන් කිරීමක් නැතිව හුස්ම හැපෙන තැන සිත පිහිටුවා එළැඹ සිටි සිහියෙන් යුක්ත වීමයි. මේ අවස්ථාවෙහි හුස්ම අනුව නාසිකාවෙන් ඇතුළට හෝ නාසිකාවෙන් පිටතට හෝ සිත නො යැවිය යුතුයි. හුස්ම හැපෙන තැන ම සිත පිහිටුවා ඇතුල් වන පිටවන හුස්ම ගැන සෝදිසිමත් විය යුතු. හුස්ම හැපෙන තැන එය වැදීම ද ඊළඟ අවස්ථාව ද එතැනින් පිට වීම දැයි එහි මුල මැද අග පැහැදිලි ව දැනෙන්නට වෙයි. සිතැ එකඟ බවෙත් එළැඹ සිටි සිහියෙන් දියුණුව නිසා ඒ දැනීම ඇති වෙයි. වාර ගිණීමේ සිට හුස්මෙහි ඕලාරික බව අඩු වෙවී ගොස් අන්තිමේදී හුස්ම වැටීම නො දැනෙන තරමට සියුම් වේ. හිත කය දෙකේ ම හෑල්ලු බවෙක් දැනෙන්ට වෙයි. සිරුර ඉහළ නැගෙන්නා සේ හෝ අහසේ පාවෙන්නා සේ දැනෙන්නට වෙයි.
මේ අවස්ථාවේදී නාසිකාග්‍රයෙහි හෝ උඩු තොලෙහි (කලින් හුස්ම හැපුණු තැන) අරමුණු කොට හුස්ම පැහැදිලි ලෙස දක්නට යලිත් උත්සාහ කළ යුතු. මෙසේ සිහියෙන් නුවණින් එතැන සිතින් මෙනෙහි කරනවිට යළිත් හුස්ම වැටීම දැනෙන්නට වේ.
මේ අවස්ථාවෙහි ඔහුට උද්ග්‍රහ නිමිත්ත ප්‍රකට වේ. ඉඹුල් පුළුන් පිඩක් හෝ කපු පුළුන් පිඩක් හෝ වායු ධාරාවක් (කලින් හුස්ම හැපුණු තන්හි) හැපෙන්නා සේ දැනෙන්නට වේ.
මෙ තැන් සිට සිත බැඳ තැබිය යුත්තේ උද්ග්‍රහ නිමිත්තෙහිය. එය අතුරු දහන්විය නො දී යළි යළි එය සිහි කරමින් එහි ම සිත රැඳවිය යුතු. මෙසේ කරනවිට ක්‍රමයෙන් කෙලෙස් සංසිඳෙයි, යටපත් වෙයි.
ප්‍රතිභාග නිමිත්ත පහළ වෙයි. පුළුන් පිඩක් හෝ වායුධාරාවක් හැපෙන්නා සේ හැඟුණු තැන තාරකාවක් හෝ තාරකා රැසක් හෝ මුතු ඇටක් හෝ මුතු රැසක් හෝ කපු ඇට රැසක් හෝ පුළුල් වලාකුලක් හෝ මල්දමක් හෝ නෙළුම් මලක් හෝ ඉරුමඩල සඳමඩල වැන්නක්, රියසකක්, දුම් සිළුවක්, ලී කූරක් හෝ ගෙතු දික් නූලක් බඳු දැයෙක් පෙනෙන්ට වේ. මේ ප්‍රතිභාග නිමිත්තය. උඩ කී පරිදි ප්‍රතිභාග නිමිත්ත එක එක් කෙනාට වෙනස් වෙනස් අයුරින් පෙනෙන්නේ ඔවුන් ගේ හැඟීමෙහි වෙනස නිසාය.
උපචාර සමාධිය, ප්‍රතිභාග නිමිත්ත පහළ වූ විට නීවරණයෝ යටපත් වෙත්. උපචාරසමාධිය ඇති වේ.
නීවරණයෝ නම්: කාමච්ඡන්දය (කාමාශාව) ව්‍යාපාදය (තරහව), ථීන මි¼ඞය (චිත්ත චෛතසිකයන්ගේ මැලි බව) උද්ධච්ච කුක්කුච්චය (සිත නොසංසුන් බව හා කුකුස) විචිකිච්ඡාව (සැකය) යන පස යි.
මෙහි යොගියාට හුස්ම ගන්නා කෙණෙහි ඇති වන සිත එකෙකි. ප්‍රතිභාග නිමිත්තෙහි පිහිටන සිත අනෙකෙකි. හුස්ම පිට කරනවිට ඇති වන සිත අනෙකෙකි. මේ හැම එකෙකදී ම ඒවා අරමුණු කොට ඉතා ඉක්මණින් චිත්ත විථින් ඇතිව නැති ව යන බැවින් එක් සිතෙකින් ම හුස්ම ගැන්මත් ප්‍රතිභාග නිමිත්තෙහි පිහිටීමත් හුස්ම පිට කිරීමත් කැරේ යැ යි වරදවා නො ගත යුතු. මේ තුන් අවස්ථාහි ම සිත එළඹ සිටි සිහියෙන් යුතුව ඒ ගන්නා හුස්ම ආදිය අරමුණු කෙරේ නම් ඔහු ගේ භාවනාව උපචාර අවස්ථාවට ද අර්පණා (ධයාන) අවස්ථාවට ද වැඩෙයි.
ප්‍රතිභාග නිමිත්ත ඇති වූ කල්හි නිතර එළැඹ සිටි සිහියෙන් යුතුව එය නැති වී යෑ නොදී රැකගත යුතු වෙයි.
දුරු කළ යුතු සත. අයෝග්‍ය වූ වාසස්ථාන, අයෝග්‍ය ගොදුරුගම. අයෝග්‍ය කථාසංලාප, අයෝග්‍ය පුද්ගලාශ්‍රය, අයෝග්‍ය භෝජන, අයෝග්‍ය සෘතුගුණය, අයෝග්‍ය ඉරියව්ව යන සතින් වෙන් විය යුතු.
අයෝග්‍ය වාසස්ථානය යනු නම් තැනෙක විසීමේ දී සිත එකඟ නොවේ නම් භාවනා අරමුණෙහි සිත නොපිහිටා නම් එබඳු තැනයි. “මේ තැන දී සිත එකඟ නොවේ” යැයි යෝගියාට හැඟුණු විට එහි නො වැස අන් සුදුසු තැනක් සොයා යෑ යුතුයි.
අයෝග්‍ය ගොදුරු ගම යනු ආහාර පාන සුලභ නැති තැන යි, එය හැර ආහාරපාන පහසුවෙන් ලැබෙන තැනකට යෑ යුතු.
අයෝග්‍ය කථා සංලාප යනු තමා කරන භාවනාවට අදාළ නොවන අන් අන් දැය පිළිබඳ කතා බහ ය. ඒවා ඇසෙන විට භාවනා අරමුණෙන් ඈතට සිත යෑ හැකිය. අන්‍ය විෂයයන් පිළිබඳ පොත පත ද නො කියැවිය යුතු.
අයෝග්‍ය පුද්ගලාශ්‍රය: යනු භාවනානුයෝගි නොවූ භාවනා ක්‍රියාවට අනුබල නොදෙන නානාවිධ අන්‍ය කටයුතුවල යෙදුණාහුය. ඔවුන් ඇසුරු නොකටයුතු ය.
අයෝග්‍ය භෝජන යනු තමාට රුචි නොවන, තම සිරුරට ද අහිත වූ ආහාර පාන යි. අහිතකර ආහාර පාන හැර හිතකර ආහාර පාන ලැබෙන සැපයෙන සැටියක් පිළියෙල කැර ගත යුතු.
අයෝග්‍ය සෘතුව යනු තම සිරුරට අහිතකර ශිතෝෂ්ණාදි සෘතු ගුණය යි. ශීතය අධික නම් එ තැනින් ඉවත්විය යුතු උෂ්ණය අධික නම් එයින් ද ඉවත්විය යුතු. තමාට ගැළපෙන සම සෘතු ගුණයක් ඇති පැත්තකට යෑ යුතු.
අයෝග්‍ය ඉරියව්ව, ඉඳුම, සිටුම, සක්මන, සැතැපුම යුන ඉරියවු සතරය. එහි ද යම් ඉරියව්වක් තමාට සසැප නොවේ නම් එය හැර දමා සැප වු ඉරියව්වෙකින් ම භාවනායෙහි යෙදිය යුතු.
දශ කුශලතා, මේ අයෝග්‍ය දෑ සතින් වෙන් ව සිතැ එකඟ බව වැඩීමට උපකාරි වූ දෑ දසය සපුරා ගත යුතු. එයින් පළමු වැන්න වත්ථු විසදතාව යි. සිරුර ද හඳනා පොරෝනා වස්ත්‍ර ද පිරිසිදු කොට ගැන්මයි.
දෙවැන්න ඉන්ද්‍රය සමතාව යි. ශ්‍රද්ධා ස්මෘති වීර්ය සමාධි ප්‍රඥා යනු ඉන්ද්‍රිය පස යි. මේ පසෙන් එකක් අනෙකක් යටපත් කොට නො නැගෙන ලෙසට සමතායෙන් තබා ගන්නට පරිස්සම් විය යුතු.
තුන්වැන්න නිමිත්ත කුශලතාව යි. ලබා ඇති ප්‍රතිභාග නිමිත්ත නැති වී යෑ නොදී රැක ගැන්මේ දක්ෂ බව යි.
සතර වැන්න සිත පසු බස්නට නොදී නඟා සිටුවීම යි. කිසි හේතුවෙකින් වීර්යය අඩු වී පසු බසී නම් ධම්මචිචය විරිය ප්‍රීති යන තුන් බෝධ්‍යංගයන් වඩා සිත ධෛර්යවත් කිරීමයි.
පස් වැන්නා වීර්ය සමතාව ඇති කැර ගැන්ම යි. කිසි විටෙක අධික වීර්යය නිසා සිතේ නොසංසුන් බව නැගෙයි. එවිට පස්සද්ධි උපේක්ඛා සමාධි යන බොජ්ඣංග වඩා වීර්යයේ සමතාව ඇති කැරැගත යුතු.
සවැන්න අරතිය වැඩලීමයි. කිසිවිටෙක යෝගියා ගේ සිත භාවනායෙහි නො ඇලිය හැකි යි. එවිට ජාති ජරා චූති ආදි සංවේගයට කරුණු වන දෑ මෙනෙහි කොට තෙරුවන් ගුණ සිහි කොට සිතේ ප්‍රසන්නතාව ඇති කැරැගත යුතු.
සත්වැන්න සිත ශමථ භාවනායෙහි සම ව දිගට ම යෙදී පවතිනුවට එය දෙස උපේක්ෂක ව බලා ඉඳීම යි.
අටවැන්න සමාධි භාවනායෙහි නොයෙදුණවුන් ගෙන් වෙන් වීමයි.
නව වැන්න සමාධි ලාභීන් විටින්විට ඇසුරු කිරීම යි.
දස වැන්න සමාධි භාවනාව ගරු කොට. එයට ම නැමි අන් අතෙක නො ගොස් සමාධියට ම මුහුණලා පැවැත්ම යි.
මෙකී කරුණු දසය සම්පූර්ණ කොට ගෙන ප්‍රතිභාග නිමිත්තෙහි සිත පිහිටුවා එකඟ බව වැඩිය යුතු යි. ඒත් ප්‍රථම ධ්‍යානය නො ලැබේ නම් නො පසු බැස එයට හේතුව විමසා බලා ආචාර්යෝපදේශයේ පිහිටා වීර්ය සමථාදිය සපිරිය යුතුයි. එවිට සිත අර්පණා අවස්ථාවට වැඩෙයි. අර්පණා ධයානය ලැබෙන තුරු ම ප්‍රතිභාග නිමිත්තෙහි සිත පිහිටුවා එය ඒ අරමුණෙහි තහවුරු වනතුරු ම දිවා රෑ දෙක්හි උත්සාහවත් ව භාවනායෙහි යෙදිය යුතු. එයින් සිතැ අර්පණා ප්‍රාප්ත වේ. ප්‍රථමධ්‍යානය ඇති වේ. සතරවන රූපධ්‍යානය තෙක් ම ප්‍රතිභාග නිමිත්තෙහි සිත පිහිටුවා තැබීම ඨපනා නමි.
ධ්‍යානාංග පස, ප්‍රථම ධ්‍යාන සිත විතර්ක විචාර ප්‍රීති සුඛ ඒකාග්‍රතා යන ධයානාංග පසින් යුක්ත ය. එහි විතර්ක යනු සිත ප්‍රතිභාග නිමිත්තට ඔසොවා එහි නංවා පිහිටුවන සිතේ ම ඇති වන ගතියෙකි. විචාර යනු ඒ ප්‍රතිභාග නිමිත්ත පුරා ම වැදගෙන එය පිරිමදින්නාක් මෙන් එහි ම බැඳී යෙදෙන චිත්ත ගතිය යි. ප්‍රතිභාග නිමිත්ත නිසා සිතැ හටගත් පිනාගිය ගතිය ප්‍රීතිය යි. එසේ ම ප්‍රතිභාග නිමිත්තෙහි සිත තදින් වැදගෙන පිහිටීම නිසා දැනෙන සුවය සුඛ නම් ධ්‍යානාංගය යි. ප්‍රතිභාග නිමිත්තෙන් ඉවත් නොවී එහි ම සිතලැගි පැවැත්ම ඒකාග්‍රතාවයි. එකඟ බව යි.
නීවරණ ප්‍රභාණය මේ ධයානාංග පස නිසා සිතේ නැගීමට හරස් වන කෙලෙස් පසෙක් යටපත් වේ. මතු විය නොහී අනුශය අවස්ථාවට වැටී හෙයි.
ඒකාග්‍රතාව නිසා සිත ප්‍රතිභාග නිමිත්තෙහි ම බැඳී සිටුනා බැවින්. අන් අතෙක නො යන බැවින් කාමච්ඡන්ද (කාමාශාව) මතුවිය නොහී ගිලී යයි. ඒකාග්‍රතාව නිසා කාමච්ඡන්ද නීවරණය විෂ්කම්භන ප්‍රහාණයෙන් ප්‍රහීණ වේ. ප්‍රීතිය නිසා ව්‍යාපාදය (තරහව) යටපත් වේ. විතර්කය ප්‍රතිභාග නිමිත්තට සිත නැංවීම කරන නිසා ථීනමිද්ධ නිවරණයට (චිත්ත චෛතසිකයන්ගේ මැලි බවට) මතුවිය නොහැක්ක. මෙය විතර්ක යෙන් ථිනමිද්ධ නීවරණය විෂ්කම්භන වශයෙන් ප්‍රහීණ වේ යැයි කියන ලදී.
ධ්‍යාන සිතේ ඇති මහත් වූ සුවය නිසා උද්ධච්චය (නොසංසුන් බව) හා කුක්කුච්චය (කුකුස) යන විරුද්ධ ගති යටපත් වේ. මෙය සුඛ අංගයෙන් උද්ධච්ච කුක්කුච්ච නීවරණය විෂ්කම්භන ප්‍රහාණයෙන් ප්‍රහීණ වේ යැයි කියන ලදී. විචාරාංගය ප්‍රතිභාග නිමිත්ත පිරිමදින බැවින් ප්‍රතිභාග නිමිත්ත ගැන හෝ එහි ධ්‍යාන සිත බැඳී ඇද්ද නැද්ද යන බව ගැන හෝ එතෙක් පිළිපන් පිළිවෙත ගැන හෝ එයට මඟපෙන්වූ ශෘස්තෘහු ගැන හෝ එය පවසන දහම ගැන හෝ එය පිළිපන් සංඝයා ගැන හෝ යෝගියාට සැක ඇති නොවේ. විචාරාංගයෙන් විචිකිච්ඡා නිවරණය (සැකය) ප්‍රහීණ වේ යැයි කීයේ මෙය ඇරැබය.
මෙසේ විතර්කයෙන් ථීනමිද්ධය ද විචාරයෙන් විචිකිච්ඡාවද ප්‍රීතියෙන් ව්‍යාපාදය ද සුඛයෙන් උද්ධච්ච කුක්කුච්චය ද ඒකාග්‍රතායෙන් කාමච්ඡන්දය දැ යි ධයානාංග පසින් පංච නීවරණයන්ගේ ප්‍රහාණය සිදුවේ.
ප්‍රථම ධ්‍යානය ලැබූ යෝගියා පස් අයුරෙකින් එය තමාට වලංගු කැරගත යුතු. ඒ පස් අයුර පංච වශිතා නමින් හැඳින් වේ. ආවජ්ජන, සමාපජ්ජන, අධිට්ඨාන, චූට්ඨාන, පච්චවෙක්ඛන යනු වශිතා පස යි.
ආවර්ජනයට අනුව තමා කැමැති තැනෙක කැමැති විටෙක රිසි ධයානාංගවලින් යුත් ධයානයකට සමවැදිය හැකි බව කැමැති තාක් එහි රැඳී හිඳිත හැකි බව යන මේ හැම ආවජ්ජන වශිතා නමි.
වහා සමවතට සම වැදිය හැකි බව සමාපජ්ජනා වශිතා යි. තමාගේ අධිෂ්ඨානය අනුව ක්ෂණයක් හෝ වැඩි වේලාවක් ධයානයෙහි සිටිය හැකි බව අධිෂ්ඨාන වශිතාව යි.
මති විටෙක සමාපත්තියෙන් නැගීසිටිය හැකි බව චුට්ඨාන වශිතා යි. සමාපත්තියෙන් නැගී සිට සමවත් ධයානයේ අංගයන්ගේ තතු නුවණින් පිරික්සා බැලීමේ හැකියාව පච්චනෙක්ඛණා වශීතාවයි.
සිය දහස් වර ප්‍රථම ධයානයට සමවදිමින් ඉන් නැගී සිටිමින් වශිතා පසින් ධ්‍යානය තමාට වලංගු කැරැ ගත යුතු. එය හොඳට හුරු පුරුදු වූ විට යෝගියාට, ප්‍රථම ධ්‍යානයේ දොස් පෙනෙන්නට වේ. විතර්ක විචාර නම් ගොරෝසු ගති දෙකෙකින් යුත් බව.
එය කාමච්ඡන්දාදි නීවරණ වලට කිට්ටු බව. එයට නොසමවැදි ටික වෙලාවක් උන්නොත් සුළු පමාවෙකින් කාමරාගාදී නීවරණයෙන් නැගී සිටිය හැකි බව යනාදී දොස් පෙනෙයි.
විතර්ක විචාර දෙක නැති ව ප්‍රීති සුඛ ඒකාග්‍රතා යන අංග තුනින් යුත් ද්විතීය (දෙවෙනි) ධ්‍යානය ලබාගත හැකි වූවොත් මැනැවැයි හේ සිතයි. එසේ සිතා ප්‍රතිභාග නිමිත්තෙහි සිත වඩාත් තදින් බැඳ තබන්නට උත්සාහ කෙරෙයි. එහි ප්‍රතිඵල වශයෙන් විතර්ක විචාර නැති, ප්‍රීති සුඛ ඒකාග්‍රතා යන අංග තුනින් යුත් දෙවෙනි ධ්‍යාන සිත ඔහුට පහළ වෙයි.
ද්විතීය ධ්‍යානය ද වශිතා පසින් පුරුදු කළ පසු එය ද දළ යැ යි ඔහුට වැටහෙයි. එයටත් වඩා සියුම් වූ සුඛ ඒකාග්‍රතා යන අංග දෙකින් පමණක් යුක්ත තෘතිය (තුන් වන) ධ්‍යාන සිත ලබන පිණිස යෝග වඩයි. එය ලත් පසු එය ද පංච වශිතායෙන් පුරුදු කැරැගත් විට දළ බව ඔහුට පෙනෙයි.
උපේක්ෂා ඒකග්‍රතා යන අංග දෙකින් යුත් චතුර්ථ (සතර වැනි) ධ්‍යානය උපදවා ගනු කැමැත්ත ඇති වෙයි. වශීතා පසින් තුන්වන ධයානය ද ඛ්ුරු පුරුදු කැරැ ගත්තහුට ප්‍රතිභාග නිමිත්තෙහි කලටත් වඩා සිත තදින් බැඳෙයි.
උපේක්ෂා ඒකාග්‍රතා යන අංග දෙකින් යුතු චතුර්ථ ධයාන සිත පහළ වේ. එය ද පංච වශිතායෙන් පුරුදු කළ යෝගියා කැමැති නම්, සෘද්ධි විධඥාන, දිවැස, පරසිත් දැනීම, පෙර වුසු අත්බව් දැකීම, දිවකන යන අභිඥා පස ලැබීමට. ඒවා ලබත හැකි ක්‍රියාමාර්ගයට බැස්ස හැකි ය. සිත තවදුරටත් සියුම් කෙරෙමින් සතර අරූප ධ්‍යාන සඳහා ද එයට සුදුසු කමටහන් වැඩිය හැකිය.
එහෙත් මේ රූප සමාපත්ති සතරත් අරූප සමාපත්ති සතරත් යන අටම ලෞකිකය. රූප ධ්‍යාන වල ඵල වශයෙන් රූප බඹලෝවල ඉපිද දීර්ඝ කාලයක් උන්නත් අන්තිමේදී එයින් චූත ව මිනිස් ලොවට එන්නට සිදුවෙයි.
සෘද්ධි උපදවා එක් කලෙක අහසින් ගිය යෝගියා පවා එයින් පිරිහී හිඳ ආයු ගෙවුණු පසු මැරී මිනිසකු ව ඉපදිය හැක්ක. බඹලොවින් චූතව මිනිස්ව උපන් කෙනෙක් වූවද පාපමිත්‍ර සේවනයෙන් පව් කොට ගැඩිවිලිකු ව උපදින්නට ද පුළුවන.
රූපධ්‍යාන ලාභියා උපදින රූපභවයට වඩා අරූපධ්‍යානලාභියා ආයුෂ වැඩිය. එහෙත් අන්තිමේ මරණින් පසු මිනිසකු විය හැක්ක. එහි දී පව් කොට අපාගත ද විය හැක්ක. රූපධ්‍යාන අරූපධ්‍යාන මගින් කෙලෙස් යටපත් කළත් අනුශය අවස්ථාවේ කෙලෙසුන් පවත්නා බැවින් පමාවූ කවර විටෙක වූව ද ඒවා නැගී යෝගියා නො මඟට හෙළිය හැකි වෙයි. කාමාවචර කුසල්වලට වඩා රූපාවචර අරූපාවචර ධ්‍යාන කුසල් උසස් වූවත් ලෞකිකය.
මෙසේ ඒ ලෞකික ධ්‍යාන වල මහත් ආදීනව දක්නා යෝගියා කෙලෙසුන් ගෙන් නොමිදුණු ජාති ජරාදි දුකින් නොමිදුණු ලෝකයෙන් ගොඩ නැගෙන්නට ලෝකෝත්තර තත්ත්වයට නැඟෙන්නට සිතයි.
අනුශය වශයෙන් පවත්නා කෙලෙසුන් මුලින් ම උදුරා පරම පවිත්‍රත්වයට මොනම දුකකට වත් නො වැටෙන තත්ත්වයට හෙවත් ලෝකෝත්තර තත්ත්වයට පැමිණිය හැක්කේ ශමථ භාවනාවෙන් නොව විපස්සනා භාවනාව වැඩීමෙනි.
මේ බව සලකන යෝගියා විපස්සනා භාවනාව වඩන්නට සැරසෙයි. තමාට පුරුදු ආනාපන භාවනාව විපස්සනා භාවනා පැත්තට යොමු කරයි.
ආනාපාන සති විපස්සනාව
මෙහි මුල දී විස්තර කළ ආනාපාන ශමථයෙහි ගණනා අවස්ථාවේ ද විපස්සනාව වැඩිය හැකිය. අනුබද්ධනා අවස්ථාවේ ද, උපචාර ධ්‍යාන අවස්ථාවේ ද, අර්පණා අවස්ථාවේ ද ඒවා පාදක කොට ගෙන විපස්සනාව වඩත හැකිය.
ගණනා අනුබද්ධනා අවස්ථා
කායෙසු කායඤ්ඤතරාහං භික්ඛවෙ එතං වදාමි යදිදං අස්සාස - පස්සාසා (මහණෙනි, ඇතුල්වන හුස්ම පිටවන හුස්ම යන මෙය කාය නමින් හැඳින්වෙන දෑ අතුරෙන් එක්තරා කයෙකි) යන ආනාපානසති සූත්‍ර පාඨයෙන් දැක්වෙන පරිදි හුස්ම ද කයෙකි.
එය අරමුණු කොට වඩන විපස්සනාව කායානුපස්සනාව යි. හුස්ම යනු නාම ධර්මයෙන් (චිත්ත චෛතසික) නොවේ.
රූප රැසෙකි. පස් දිය සුළඟ හිරු රැස් සඳරැස් යන මේවා රූප සමූහයෝ ය. රූප කලාප (රූප මිටි) සමූහයෝ යි. මේ හැම රූප කලාපයෙක් ම පඨවි ආපෝ තේජෝ වායු වර්ණ ගන්ධ රස ඕජස් යන අටින් යුක්තය. ශබ්දය ද රූපයෙකි. එය පඨවි අපෝ තේජෝ වායු වර්ණ ගණ්ධ රස ඕජස් ශබ්ද යන නවයෙන් යුක්තය.
පඨවි යනු තද ගතිය ය. ආපෝ යනු බැඳ ගන්නා කැටි කරන ගතියය. තේජෝ යනු ශීත ගුණයත් උෂ්ණ ගුණයත්ය. වර්ණ යනු හැම දැයෙක ඇති පැහැය ය. ගන්ධ යනු ගඳය. රස යනු රහ ය. ඕජස් යනු ඕජෝ ගුණය ය. මේ අට ම හැම රූප කැබෙල්ලක ම වෙන් කළ නොහැකි සේ එකට බැඳී පවතී. පරමාණුව මේ අට එකට බැඳී ඇති ඉතා කුඩා රූප මිටි රාශියෙකි.
හිරුරැස් සඳරැස් අව්ව යනු ද මේ අට එකට බැඳී පවත්නා රූප මිටි ගොඩවල්ය. රශ්මියක් ඇඟට වැදෙනවිට ම දැනෙයි, අව්ව ඇඟට දැනෙයි. එය ඇඟේ හැපීමෙනි. හැපෙන්නේ තද ගතියයි. පසෙහි තද ගතිය ප්‍රධානය, වතුරු යනු ද රූප කලාප රැසෙකි. එහි ආපෝ ධාතුව ප්‍රමුඛයි. ගින්නෙහි ධාතු සතර ම ඇතත් තේජෝ ධාතුව ප්‍රමුඛයි. සුළඟෙහි වායු ධාතුව ප්‍රමුඛයි. හුස්ම යනු ඉතා සියුම් වු රූප කලාප (රූප මිටි) රාශීන්ගේ පරම්පරාවකි. එහි විසිරිය නොදී සියලු රූප එකට බැඳ පවත්වනුයේ ආපෝ ධාතුවෙනි.
ආවරණ තුන
භාවනාවෙන් උසස් ඵල ලැබිය හැක්කේ කර්මාවරණ විපාකාවරණ, ක්ලේශාවරණ යන තුන් බාධකවලින් මිදුණු සැදැහැවත් නුවණැති උත්සාහවතා විසිනි.
කර්මාවරණ යනු මවු මැරීම, පියා මැරීම ආදී ආනන්තරිය පාපයක් කර ඇති බවය.
විපාකාවරණ යනු ත්‍රිහේතුක ප්‍රතිසන්ධියක් නොලත් බවය. ද්විහේතුක අහේතුක ප්‍රතිසන්ධියෙකින් උපත ලත් අයට මෙ අත් බව්හි දී ධ්‍යාන මාර්ග ඵල කිසිත් ලැබිය නොහැකිය.
ක්ලේශාවරණයෙන් යුක්තයෝ නම් නියත මිථ්‍යාදෘෂ්ඨිකයෝත් උභතෝව්‍යංජනකයෝත් නපුංසකයෝත්ය.
පරිබෝධ
භාවනා වඩනු කැමැත්තහු විසින් පළමු කොට දශ පරිබෝධ (භාවනාව වැඩීමට බාධක ව සිටින කරුණු දහය) දුරු කට යුතු වෙයි. ආවාස, කුල, ලාභ, ගණ, කර්මාන්ත, ගමන්, ඥාති, ආබාධ, ග්‍රන්ථ, සෘද්ධි යනු පරිබෝධ බාධක දහයයි.
ආවාස යනු වාසස්ථානයයි. බඩු බහිරාදියෙන් පිරුණු ගෙය නොයෙක් සම්බාධ ඇති එකෙකි. එවැනි තැන යෝගියාට වාසයට සුදුසු නොවේ.
කුල යනු නෑදෑ පිරිසය. උපස්ථායක (දායක) පවුල්ය. ඔවුන්ගේ සුව දුක් විමසමින් ඔවුන් ගේ කටයුතු සොයන්නට බලන්නට වීමද භාවනාවට බාධකයෙකි.
ලාභ යනු සිවුරු පිරිකර ආදී වශයෙන් ලැබෙන දෑයි. පින් ඇති ලාභී භික්ෂු නමට ගිය තැන සත්කාර සම්මාන ලැබෙයි. උපාසක උපාසිකාවරු නානාවිධ පිරිකර ගෙනවුත් ඔහුට පිරිනමති. ගිහියාට ද නෑදෑ යහලු මිතුරන්ගෙන් නොයෙක් තෑගි බෝග ලැබේ. ඒවාට සැලකිල්ල දක්වන්නට ගියොත් භාවනාවට අවකාශ නොලැබේ. භාවනානුයෝගියා ලාභ ලැබීමේ මං කෙරෙන් ඈත්විය යුතු.
ගණ යනු පිරිවරයි. පැවිද්දකුට නම් තමාගෙන් ඉගෙන ගන්නා සිසු පිරිසත් නිතර පාහේ යම් යම් දෑ සඳහා සාකච්ඡාවට එන ගිහි පිරිසුත්ය. ගිහියාට සිය නෑදෑ පිරිස් ගනු දෙනු කරන්නෝ මෙහෙකරු පිරිස් ආදිහු ය. ඉගැනුම් භාවනා අරමුණෙහි සිත රඳවා තබන්නට එය මහත් බාධකයෙක් වෙයි. පැවිද්දෙක් වී නම් සිය සිසුවන් අන් තෙර නමකට පවරා තමා එකලා විය යුතු. ගෘහස්ථයා ද දූදරු ආදීනට තමාගෙන් ඉටු වියැ යුතු දෑ සියල්ල සපුරා හෝ අන් සුදුසු කෙනෙකුට පවරා එකලා විය යුතු.
කර්මාන්ත යනු පැවිද්දකුට නම් විහාරයේ ප්‍රතිසංස්කරණ වැනි දෑය. ඒවා නිමවා හෝ අන් කෙනෙකුට පවරා පැවිදි තැන සියලු වගකීම් කෙරෙන් ඉවත් විය යුතුය. ගෘහස්ථයා ද තමාගේ රැකියා කටයුතු අන්කෙනෙකුට පවරා හෝ නිදහස් විය යුතුය.
ගමන් යනු තමාගේ හෝ අනෙකකු ගේ කටයුත්තකට ඈතකට යන්නට බැඳී සිටීමයි. එවැනි අවස්ථාවලදී ද ඒ ගමන් ගොස් කටයුත්ත නිමවා හෝ එය අන් කෙනෙකුට පවරා හෝ ඒ බරින් ද නිදහස් විය යුතු.
ඥාති යනු නෑදෑයෝය. මා පියෝ ආචාර්යය උපාධ්‍යායයෝ සහෝදර ආදීහුය. ඔවුනට තමාගෙන් ඉටුවිය යුතු ඇප උපස්ථාන සත්කාර උපකාර ඇතොත්, ඒවා සපුරාලීමට සුදුසු විශ්වාසී කෙනෙකුට පවරා තමා ඒ වග කීමෙන් නිදහස් විය යුතු. ඔහු රෝගාබාධාදියෙකින් පෙළෙත් නම් ප්‍රතිකාර සාත්තු සප්පායම් කොට නිරෝගී වූ පසු ව තමා ගේ භාවනා කාර්ය ඇරැඹිය යුතුය. නැතහොත් ඔවුනට ප්‍රතිකාර සාත්තු සප්පායම් ආදිය කිරීම එයට සමත් විශ්වාසී කෙනෙකුට පවරා තමා ඒ බරින් නිදහස්ව භාවනා කර්මයට බැස්ස යුතු.
ආබාධ පරිබෝධය යනු තමාට වැළදී ඇති ලෙඩකි. එයට ප්‍රතිකාර කොට සුවය ලබා ගත යුතු සුවය ලැබීම දුෂ්කර වී නම් ‘මම මේ රූප ශරීරයට වහල් නොවෙමි’ යි ඉටා සිතට ධෛර්යය නංවා රෝගය මැඩ කමටහන් වැඩීමෙහි යෙදිය යුතු.
ග්‍රන්ථ පරිබෝධය යනු ධර්ම ශාස්ත්‍ර ඉගැන්මයි. ඉගැනීමෙහි යෙදුණකුට ඉඩ ඇති පරිදි ස්වල්ප වශයෙන් භාවනාවක් කට හැකි වා මිස උසස් ප්‍රතිඵල ලැබෙන තරමට දිගට ම එය පැවැත්විය නොහැක්ක. සෑහෙන තරම් දුරට ඉගෙන එයින් පසු කමටහන් වැඩීම පටන් ගත යුතු නැතහොත් ඉගෙන ගත් පමණින් සෑහීමට පත්ව, ඉගැනීම නතර කොට, භාවනා කර්මයට බැස්ස යුතු. පොත් පත් ලිවීම ආදී කටයුතුත් මෙසේම අවසන් කොට හෝ නතර කොට භාවනා කර්මයට බැස්ස යුතු.
සෘද්ධි පරිබෝධය යනු විදර්ශනා වැඩීමට බාධක වූ ලෞකික සෘද්ධියයි. රූපධ්‍යාන වඩා පරසින් දැනුම් ආදී කිසි සෘද්ධියක් කෙනෙකු ලබා ගත්තත් එය පිරිහී යෑ නොදී නිතර සමාධියට සම වැදීම ආදියෙන් දුක සේ රැක ගත යුත්තෙකි. ටික දිනක් සමාධිය වැඩීම අත පසු වූවොත් ඒ සෘද්ධිය නැති වී යයි. කිසි ප්‍රමාදයෙකින් කෝපය හෝ රාගය වැනි අකුසල් දහමක් සිතෙහි මතු වුණත් එය නැති වී යෑ හැකියි. එය රැක ගන්නට සිතා රූපාවචර සමාධිය රැක ගැන්මේ ම ඇළී සිටිය හොත් විදර්ශනා භාවනාවට ඉඩ නොලැබේ. එබැවින් එවැනි කිසි සෘද්ධියක් ලබා ඇති යෝගියා එහි ඇල්ම හැර දමා විදර්ශනාව ඇරැඹිය යුතු.
කල්‍යාණ මිත්‍රාශ්‍රයය. මෙහි දැන් කී පරිදි දශ බාධකයන් දුරුකොට භාවනා වඩනු කැමැත්තහු විසින් කල්‍යාණ මිත්‍රාශ්‍රයය ලැබිය යුතු. කල්‍යාණ මිත්‍රාශ්‍රයය යනු භාවනා උපදේශ දෙන ගුරුවරයකු ඇසුරු කිරීමයි.
ප්‍රධානම කල්‍යාණ මිත්‍රයා, කර්මස්ථාන දෙන ප්රධාන ආචාර්යවරයා. භාග්‍යවත් බුදු රජාණන් වහන්සේයි. උන් වහන්සේ නැති නැත අසූ මහා ශ්‍රාවකයන් ගෙන් කෙනෙකු ආචාර්ය කැරැ ගත යුතු, එසේත් කෙනෙකු හෝ නොලදොත් අන් කිසි රහත් නමක ඇසුර ලැබිය යුතු. රහත් නමක්ද නො ලදොත් අනාගාමි කෙනෙකු ඇසුරු කළ යුතු. අනාගාමියකු නො ලදොත් සකෘදගාමියකු ද එසේ වූ කෙනෙකු නො ලදොත් සෝවාන් වූ කෙනෙකු ගුරු කොට ගත යුතු.
රහත්හු අනාගාමීහු සකෘදගාමීහු සෝවාන්හු ‘මම මෙනම් අධිගමයක් ලබා ඇත්තෙකිමි’යි. අනුනට අඟවත් ද? නැත. එහෙත් විමසන්නා විමසුන් වැඩීමෙහි ලැදියාව ඇති කෙනෙකු බව දැන ගත්තොත්. ඔහු කෙරෙහි කරුණාවෙන් ඔහුට උපදෙස් දෙනු පිණිස තමන් ලබා ඇති ආර්යය තත්ත්වය හෙළි කෙරෙත්. එබැවින් කමටහන් වඩනු රිසියහුට ආර්ය පුද්ගලයකු ගේ ඇසුර ලබාගත හැක්ක.
සෝවාන් වූ කෙනෙකුත් සොයා ගත නොහැකි වුවොත් ත්‍රිපිටක ධර්මය අතේ ගැඹුරු දැනුම් ඇති සිල්වත් ගුණවත් කාරුණික ආචාර්යවරයකු ගේ උපදෙස් ලැබිය යුතු. ඇසුරු කළ යුතු ආචාර්යවරයා ගේ සැටිය විශුද්ධි මාර්ගයෙහි මෙසේ දැක්වේ’
“පියො ච ගරු භාවනිය්‍යො
චත්තා ච වචනක්ඛමො
ගම්භිරං ච කථං කත්තා
නො වාට්ඨානෙ නියොජයෙ”
“ඒ ඇදුරු තෙම සිල්වත් බැවින් කාටත් ප්‍රිය වූ ගරු කටයුතු සම්භාවනීය කෙනෙකි. උපදෙස් දීමේ නොමැලියෙකි. ශිෂ්‍යයා කොතරම් ප්‍රශ්න ඇසුවත් ඒ සියල්ල ඉවසන කෙනෙකි. ගැඹුරු දහම් පද ලිහිල් කොට කියා දීමෙහි හැකියාව ඇත්තෙකි. ප්‍රශ්න කරන ඇසුරු කරන ශිෂ්‍යයා නො නිසි අතෙක නො යවන්නෙකි.”
මෙහි කී ගුණාංගවලින් යුත් උගත් ධර්මධර සිල්වත් ගුරුවරයකු ගේ ම ඇසුර ලබා ඔහු දෙන උපදෙස් අනුව භාවනාව වැඩිය යුතු.
ආනාපාන සතිය වඩනු කැමැත්තහු විසින් එය වඩන සැටි ගුරුවරයා ගෙන් අසා දැන ගත යුතු. කොයි හැටියෙකිනුත් ගුරුවරයකු සොයා ගත නොහැකි වූවොත් භාවනා ක්‍රම පිළිබඳ විස්තර සඳහන් පොත පත කියවා භාවනා මාර්ගයේ මුල මැද අග හොඳට තේරුම් ගෙන එහි උපදෙස් අනුව ඔවුන් වැඩිය යුතුය. භාවනාව පටන් ගන්නට කලින් තමා හඳනා පෙරෝනා වස්ත්‍රාදිය ශුද්ධ පවිත්‍ර කැර ගත යුතු.
ඊළඟට “අරඤ්ඤගතො වා රුක්ඛමූලගතො වා සුඤ්ඤාගාරගතො වා” යි කී පරිදි උවදුරු නැති අරණ්‍යයකට හෝ කිසිවකුගෙන් සම්බාධ නැති රුක් මුලකට හෝ කිසිම කෙනකු නොවසන ගෙයකට හෝ පැමිණිය යුතු. එහි තමා ඉඳීමට නියම කොට ගත් තැන අතුපතු ගා ශුද්ධ පවිත්‍ර කොට එහි ඉඳ ගැන්මට තණ ඇතිරියක් හෝ කොහු මෙට්ටයක් වැනි දැයක් හෝ අතුරා ආසනය සකස් කැරැගත යුතුයි.
සමහරු දන නමා බද්ධපර්යංකයෙන් හෝ හසරමිණිය ගොතා ගෙන හෝ වැඩි වේලාවක් ඉදිනු නො හැක්කෝය. පුටුවෙක ඉඳීම ඔවුනට පහසුය. එවැන්නා කොන්ද කෙළින් සිටුනා ලෙසට හේත්තු වන පුවරුව ඇති පුටුවෙක කුදු නො ගැසී කෙළින් ඉඳගත යුතුය.
ඇතිරියෙක පැදුරෙක මෙට්ටයෙක හෝ පලක් බැඳ හෝ හසරමිණිය ගොතා ගෙන ඉඳ ගන්නහු ද පිටකොන්ද කෙළින් පිහිටුවා ඉන් ද යුතුය. “මගේ චිත්ත පාරිශුද්ධිය පිණිස ම මේ භාවනා වැඩීම කරමි” යි අධිෂ්ඨාන කළ යුතු.
මුළු කාලය ම භාවනායෙහි යෙදෙනු නොහැකි අය අඩුම ගණනේ උදේ පැයකුත් සැන්දෑවේ හෝ රාත්‍රියේ පැයකුත් සෑම දා ම භාවනාවට වෙන් කැරැගත යුතුය.
ආරම්භය
භාවනා වඩන හැමකෙනෙකු විසින්ම පළමු කොට බුද්ධානුස්සතිය ද ඊළඟට මෛත්‍රී භාවනාව ද ඊළඟට අශුභ භාවනාව (හෝ කායගතාසති) ද ඊළඟට මරණානුස්මෘතිය ද ටික ටික වේලා ක්‍රමයෙන් වැඩිය යුතු.
බුද්ධානුස්සතිය යනු බුදුගුණ මෙනෙහි කිරීමයි. බුදුගුණ මෙනෙහි කරන්නහු තුළ බුදු රජාණන් වහන්සේ කෙරෙහි මහත් ආදරයක් භක්තියක් ශ්‍රද්ධාවක් ඇති වෙයි. එයින් සිත නිරෝග වෙයි. බුද්ධ වචනය පිළි පැදීමෙහි ධෛර්යවත් වෙයි. “මා අත්බව භාග්‍යවතුන් වහන්සේ නමට පරිත්‍යාග කොට උන් වහන්සේ වදාරා ඇති පරිදි ම භාවනාව වඩමි”යි උනන්දු වෙයි.
මෛත්‍රිය වැඩීමෙන් තමා අවට වසන දෙවි මිනිස් හැම දෙනාගේම ගෞරවයට පාත්‍ර වෙයි. ඔවුන් විසින් රකිනු ලබයි ඔවුන් ගෙන් ඔහුට කිසිදු හිරිහැරයක් ඇති නොවෙයි.
අශුභ භාවනාව හෝ කායගතා සතිය වඩන තැනැත්තේ තමාට දක්නට ලැබෙන දිව්‍ය රූපයෙකින් වත් මුළා නොවෙයි. ඇතැම් විට මාර පාක්ෂික දෙවියකුට භාවනානුයෝගියකු දක්නට ලැබුණු විට ඔහු නොමඟ යවන්නට. දිව්‍ය ස්ත්‍රීන් පෙන්වීම්, දිව්‍ය ස්ත්‍රී වේශයෙන් පෙනී ඉඳ මිත්‍ර වෙන්නට කථා කිරීම් ආදියෙන් ඔහු පොළඹ වන්නට සිතෙයි. දුර්වල යෝගියා අතරමං කරන ඊර්ෂ්‍යා සහගත මිසදිටු භූතයෝ ඇත. අශුභ භාවනානුයෝගියා ඔවුනට නොරැවටෙයි.
මරණානුස්මෘතිය වඩන යෝගියා තමා නිතරම මරණය අතට ම ළං වෙන කෙනකු බව සැලැකීමෙන් භාවනාවෙහි වඩාත් උනන්දු වෙයි, නොමඟට නො වැටෙයි, කුසීත නොවෙයි.
බුද්ධානුස්මෘති ආදී සතර කමටහන් වැඩීම මෙසේ මහත් අනුසස් ඇති බැවින් ආනාපන සතිය වඩන්නට කලින් ඒ කමටහන් සතර ගුරු උපදෙස් ලබා ටික ටික වේලා වැඩිය යුතු එයින් පසු ආනාපාන සතිය වැඩීම පටන්ගත යුතු.
ආත්මසන්නිර්යාතනය භාවනා වැඩීමට පළමුවෙන් යෝගියා විසින් තමාගේ ආත්ම භාවය බුදුරජාණන් වහන්සේට හෝ කර්මස්ථාන දෙන ආචාර්යවරයාට සිතින් පරිත්‍යාග කළ යුතු.
සමහර විට භාවනායෙහි යෙදී ඉන්නහුට භයානක අරමුණු පෙනෙන්නට වෙයි. හේ එබඳු අවස්ථායෙහි දී “මම මගේ ජීවිතය භාග්‍යවතුන් වහන්සේට පරිත්‍යාග කෙළෙමියි හෝ “මගේ ආචාර්යපාදයනට පවරා ඇත්තෙමි”යි හෝ සලකා බිය නොගෙන ඒ පෙනුණු දෑ ගැන තැකීමක් නොකොට ඒ අරමුණු නොතකා හැර භාවනාව දිගට ම කැරැගෙන යෑමෙහි සමත් වෙයි.
ආනාපාන සමාධිය
ආනා යනු ආශ්වාස වායුව යි, අපාන යනු ප්‍රශ්වාස වායුවයි. මෙය අරමුණු කොට භාවනා වඩන්නහු විසින් පළමු කොට ශීල විශුද්ධිය ඇති කැරැ ගත යුතුයි. භාවනානුයෝගියා ගිහියෙක් වී නම් පන්සිල් අට සිල් දස සිල් යන තමා රිසි ශීලයක් සමාදන්ව ගෙන පිරිසුදු සිල්වතකු විය යුතුයි. පැවිද්දෙක් වී නම් පැවිදි සිල්හි මැනැවින් පිහිටා පිරිසුදු වියැ යුතු.
සතිපට්ඨාන සූත්‍ර දෙක්හිත් (මැදුම් සඟියේ) ආනාපාන සති සුත්‍රයේත් ආනාපාන සතිය සඳහන් කරන අන් තන්හිත් භාවනා රම්භය දක්වන භාග්‍යවතුන් වහන්සේ “සො සතො’ ච අස්සසති සතො’ ච පස්සසති’ යි වදාළ සේක. එහි අදහස “හේ සිහි ඇත්තේම හුස්ම (ඇද) ගනී. සිහි ඇත්තේ ම හුස්ම පිට කෙරෙයි” යනු යි.
මේ පළමු අවස්ථාවෙහි ඇතුල් වන හුස්මත් පිට වන හුස්මත් වැදෙන තැන විමසා දැන එහි සිත පිහිටු වන්නට පුරුදු විය යුතුයි. නාසය දික් අය ගේ ඇතුල් වන හුස්ම පළමුවෙන් ම හැපෙන්නේ නාශාග්‍රහයේය. (නාසයේ අගය) හුස්ම පිට වීමේදී අන්තිමට ම හැපෙන්නේ ද නායිකාවේ අගය.
නාසය හුස්ම කොට අය ගේ හුස්ම ඇතුල්වීමේ දී මුලින්ම හැපෙන්නේත් හුස්ම පිට කිරීමේදී අන්තිමට හැපෙන්නේ උඩු තොලෙහිය. යෝගාවචරයා තමා ගේ හුස්ම ඇතුල්වීමේදීත් පිට වීමේදීත් එය හැපෙන තැන විමසා දැන එය අරමුණු කළ යුතු. හුස්ම ගැනීමට වත් පිට කිරීමට වත් උත්සාහ නොකළ යුතුයි. ස්වභාවයෙන්ම (ඉබේම) සිදුවන හුස්ම ඇතුල්වීමටත් පිටවීමටත් එසේ සිදුවන්නට ඉඩ දී තමා ඇසි පියා ගෙන ඒ හුස්ම ඇතුල් වීමේ දී මුලින් ම හැපෙන තැනත් පිටවන විට අන්තිමට ම හැපෙන තැනත් සිතින් සලකා ගත යුතු.
එහි සිත පිහිටුවා එළඹැ සිටි සිහියෙන් යුතුව සිතින් එය සැලකිය යුතුය. සිතට නොදැනී කිසිම හුස්මක් ඇතුල් වන්නට හෝ පිටවන්නට නො හැකි වනුවට නිතර ම එළැඹ සිටි සිහියෙන් මනැසින් හුස්ම දෙස බලා ගත් වනම හින්ද යුතු, අන් කිසිම අතකට සිත නොයවා හුස්ම හැපෙන තැන ම සිත පිහිටුවාගෙන ඉන්ද යුතු. මුල දි ඉඳ හිට අන් අතකට හිත යන්නට පුළුවන හෙවත් හුස්ම හැපෙන තැන හැර වෙන අරමුණකට ඇදෙන්නට පුළුවන. එසේ වන්නේ එළැඹ සිටි සිහිය නැති වීමෙනි. සිතේ එකඟ බව දුබල හෙයිනි, සිහිය උපදවා ගෙන යළිත් සිත හුස්ම හැපෙන තන්හි ම පිහිටුවිය යුතු. සමහර කෙනෙකුට පැය බාගයෙක දී ද තව කෙනෙකුට පැයක දී ද තව කෙනෙකුට පැය කීපයකින් ද හුස්ම හැපෙන තන්හි ම කැමති තාක් කල් සිත තරයේ පිහිටුවා තැබීමට හැකියාව ඇති වේ.
පෙර අත්බව්හි සමාධි වඩා පුරුදු කෙනෙකුට විනාඩි හත අටකින් වූව ද සිත හුස්ම වැදෙන තන්හි ස්ථිර ලෙස පිහිටුවා තැබීමේ හැකියාව ඇත. පෙරැ ළඟ අත්බැවෙක භාවනාවක් පුරුදු නොකළ අයට සිත වික්ෂිප්ත නොවන සේ ටික වෙලාවක් එක් අරමුණෙක පිහිටුවා තැබීමට මාස ගණනක් වූව ද ගත විය හැක්ක. හුස්ම හැපෙන තැන සිත පැයක් හමාරක් නො සැලී පිහිටා සිටීම හරි ගිය පසු මේ භාවනාවේ ඊළඟ ක්‍රියාමාර්ගය ඇරැඹිය යුතු.
ගණනාව
මීළඟට කළ යුත්තේ හුස්ම වාර ගණන් කිරීමයි. හුස්ම ගන්නා වාර පමණක් හෝ හුස්ම පිටකරන වාර පමණක් ගණන් කළ යුතුයි. ඒ දෙකම මිශ්‍ර නොකළ යුතුයි. එය කරනුයේ මෙසේයි.
හුස්ම ඇතුල් වන වාර ගණිනු කැමැති නම් ඇතුල්වන හුස්ම නාසය අග හෝ උඩු තොලෙහි හැපුණු විට ‘එක’යි සිතින් ගිණිය යුතු ඊළඟ වාරයේ එතැන හුස්ම හැපෙන තුරු ම “එකයි එකයි එකයි” සිතින් ගණිමින් එතැන ම සිත පිහිටුවා ගෙන ඉන්ද යුතු. එතැනින් වෙන අතකට සිත නො යන ලෙසට එළැඹි සිටි සිහියෙන් යුක්ත විය යුතු. ඊළඟට එතැන හුස්ම හැපුණු විට ‘දෙකයි දෙකයි’ (සිතින්) කිය යුතුයි. තුන් වන වර හුස්ම එහි හැපෙන තුරු ම ;මය කළ යුතු. මෙසේ පස් වන වාරය තෙක් හුස්ම හැපෙන වාර ගණන් කළ යුතු. මේ පළමු වටයයි.
ඊළඟට නැවතත් ‘එකයි එකයි’ සිතින් කියමින් හවන හුස්ම වාරය තෙක් ගිණිය යුතු යි. මේ දෙවෙනි වටය යි. නැවතත් එකයි කියා ගිණිම පටන් ගෙන හත්වන වාරය තෙක් ගිණිය යුතුයි. මේ තුන් වන වටය යි. යළිත් ‘එකයි එකයි’ යන්නෙන් ගිණිම පටන් ගෙන අට වන වාරය තෙක් ම යෑ යුතු. මේ සතර වන වටය යි. නැවත එකේ සිට ගිණිම පටන්ගෙන නව වන වාරය තෙක් යෑ යුතු. මේ පස්වන වටය යි. නැවතත් එකෙන් පටන් ගෙන දසවන වාරය තෙක් ගිණිය යුතු මේ හවන වටයයි.
භවන වටය සම්පූර්ණ වූ විට යළිත් මුලට යෑ යුතු යි. පළමු සේම ‘එකයි’ එකයි ගණිමින් වාර පහක් සම්පූර්ණ කළ යුතුයි. ඒ පළමු වටයයි. ඊළඟ වට සයක් ගිණිය යුතු. මේ නයින් වට සයෙන් සය සපුරමින් හැකිතාක් වේලා හුස්ම හැපෙන තැන ම සිත පිහිටුවා ගෙන ඉන්ද යුතු. මේ අන් අතේ යෑ නොදී සිත එක් අරමුණෙක ම පිහිටා සිටීම පුරුදු කරවනා උපායෙකි. මේ ගිණිමේදී ඉඳ හිට සිත අන් අතෙක ගියොත් ඒ තව ම සිතේ සමාධිය හොඳට වැඩී නැති බවට ලකුණෙකි. ගිණීමෙහි යෙදී ඉන්නා තාක් හුස්ම හැපෙන තැන ම නොසැලී සිටී නම් එයින් පසු ගිණීම නතර කොට අනුබන්ධනාව පටන්ගත යුතුයි.
අනුබන්ධනා යනු හුස්ම ගැනීමේදීත් පිට කිරීමේදීත් ගණන් කිරීමක් නැතිව හුස්ම හැපෙන තැන සිත පිහිටුවා එළැඹ සිටි සිහියෙන් යුක්ත වීමයි. මේ අවස්ථාවෙහි හුස්ම අනුව නාසිකාවෙන් ඇතුළට හෝ නාසිකාවෙන් පිටතට හෝ සිත නො යැවිය යුතුයි. හුස්ම හැපෙන තැන ම සිත පිහිටුවා ඇතුල් වන පිටවන හුස්ම ගැන සෝදිසිමත් විය යුතු. හුස්ම හැපෙන තැන එය වැදීම ද ඊළඟ අවස්ථාව ද එතැනින් පිට වීම දැයි එහි මුල මැද අග පැහැදිලි ව දැනෙන්නට වෙයි. සිතැ එකඟ බවෙත් එළැඹ සිටි සිහියෙන් දියුණුව නිසා ඒ දැනීම ඇති වෙයි. වාර ගිණීමේ සිට හුස්මෙහි ඕලාරික බව අඩු වෙවී ගොස් අන්තිමේදී හුස්ම වැටීම නො දැනෙන තරමට සියුම් වේ. හිත කය දෙකේ ම හෑල්ලු බවෙක් දැනෙන්ට වෙයි. සිරුර ඉහළ නැගෙන්නා සේ හෝ අහසේ පාවෙන්නා සේ දැනෙන්නට වෙයි.
මේ අවස්ථාවේදී නාසිකාග්‍රයෙහි හෝ උඩු තොලෙහි (කලින් හුස්ම හැපුණු තැන) අරමුණු කොට හුස්ම පැහැදිලි ලෙස දක්නට යලිත් උත්සාහ කළ යුතු. මෙසේ සිහියෙන් නුවණින් එතැන සිතින් මෙනෙහි කරනවිට යළිත් හුස්ම වැටීම දැනෙන්නට වේ.
මේ අවස්ථාවෙහි ඔහුට උද්ග්‍රහ නිමිත්ත ප්‍රකට වේ. ඉඹුල් පුළුන් පිඩක් හෝ කපු පුළුන් පිඩක් හෝ වායු ධාරාවක් (කලින් හුස්ම හැපුණු තන්හි) හැපෙන්නා සේ දැනෙන්නට වේ.
මෙ තැන් සිට සිත බැඳ තැබිය යුත්තේ උද්ග්‍රහ නිමිත්තෙහිය. එය අතුරු දහන්විය නො දී යළි යළි එය සිහි කරමින් එහි ම සිත රැඳවිය යුතු. මෙසේ කරනවිට ක්‍රමයෙන් කෙලෙස් සංසිඳෙයි, යටපත් වෙයි.
ප්‍රතිභාග නිමිත්ත පහළ වෙයි. පුළුන් පිඩක් හෝ වායුධාරාවක් හැපෙන්නා සේ හැඟුණු තැන තාරකාවක් හෝ තාරකා රැසක් හෝ මුතු ඇටක් හෝ මුතු රැසක් හෝ කපු ඇට රැසක් හෝ පුළුල් වලාකුලක් හෝ මල්දමක් හෝ නෙළුම් මලක් හෝ ඉරුමඩල සඳමඩල වැන්නක්, රියසකක්, දුම් සිළුවක්, ලී කූරක් හෝ ගෙතු දික් නූලක් බඳු දැයෙක් පෙනෙන්ට වේ. මේ ප්‍රතිභාග නිමිත්තය. උඩ කී පරිදි ප්‍රතිභාග නිමිත්ත එක එක් කෙනාට වෙනස් වෙනස් අයුරින් පෙනෙන්නේ ඔවුන් ගේ හැඟීමෙහි වෙනස නිසාය.
උපචාර සමාධිය, ප්‍රතිභාග නිමිත්ත පහළ වූ විට නීවරණයෝ යටපත් වෙත්. උපචාරසමාධිය ඇති වේ.
නීවරණයෝ නම්: කාමච්ඡන්දය (කාමාශාව) ව්‍යාපාදය (තරහව), ථීන මි¼ඞය (චිත්ත චෛතසිකයන්ගේ මැලි බව) උද්ධච්ච කුක්කුච්චය (සිත නොසංසුන් බව හා කුකුස) විචිකිච්ඡාව (සැකය) යන පස යි.
මෙහි යොගියාට හුස්ම ගන්නා කෙණෙහි ඇති වන සිත එකෙකි. ප්‍රතිභාග නිමිත්තෙහි පිහිටන සිත අනෙකෙකි. හුස්ම පිට කරනවිට ඇති වන සිත අනෙකෙකි. මේ හැම එකෙකදී ම ඒවා අරමුණු කොට ඉතා ඉක්මණින් චිත්ත විථින් ඇතිව නැති ව යන බැවින් එක් සිතෙකින් ම හුස්ම ගැන්මත් ප්‍රතිභාග නිමිත්තෙහි පිහිටීමත් හුස්ම පිට කිරීමත් කැරේ යැ යි වරදවා නො ගත යුතු. මේ තුන් අවස්ථාහි ම සිත එළඹ සිටි සිහියෙන් යුතුව ඒ ගන්නා හුස්ම ආදිය අරමුණු කෙරේ නම් ඔහු ගේ භාවනාව උපචාර අවස්ථාවට ද අර්පණා (ධයාන) අවස්ථාවට ද වැඩෙයි.
ප්‍රතිභාග නිමිත්ත ඇති වූ කල්හි නිතර එළැඹ සිටි සිහියෙන් යුතුව එය නැති වී යෑ නොදී රැකගත යුතු වෙයි.
දුරු කළ යුතු සත. අයෝග්‍ය වූ වාසස්ථාන, අයෝග්‍ය ගොදුරුගම. අයෝග්‍ය කථාසංලාප, අයෝග්‍ය පුද්ගලාශ්‍රය, අයෝග්‍ය භෝජන, අයෝග්‍ය සෘතුගුණය, අයෝග්‍ය ඉරියව්ව යන සතින් වෙන් විය යුතු.
අයෝග්‍ය වාසස්ථානය යනු නම් තැනෙක විසීමේ දී සිත එකඟ නොවේ නම් භාවනා අරමුණෙහි සිත නොපිහිටා නම් එබඳු තැනයි. “මේ තැන දී සිත එකඟ නොවේ” යැයි යෝගියාට හැඟුණු විට එහි නො වැස අන් සුදුසු තැනක් සොයා යෑ යුතුයි.
අයෝග්‍ය ගොදුරු ගම යනු ආහාර පාන සුලභ නැති තැන යි, එය හැර ආහාරපාන පහසුවෙන් ලැබෙන තැනකට යෑ යුතු.
අයෝග්‍ය කථා සංලාප යනු තමා කරන භාවනාවට අදාළ නොවන අන් අන් දැය පිළිබඳ කතා බහ ය. ඒවා ඇසෙන විට භාවනා අරමුණෙන් ඈතට සිත යෑ හැකිය. අන්‍ය විෂයයන් පිළිබඳ පොත පත ද නො කියැවිය යුතු.
අයෝග්‍ය පුද්ගලාශ්‍රය: යනු භාවනානුයෝගි නොවූ භාවනා ක්‍රියාවට අනුබල නොදෙන නානාවිධ අන්‍ය කටයුතුවල යෙදුණාහුය. ඔවුන් ඇසුරු නොකටයුතු ය.
අයෝග්‍ය භෝජන යනු තමාට රුචි නොවන, තම සිරුරට ද අහිත වූ ආහාර පාන යි. අහිතකර ආහාර පාන හැර හිතකර ආහාර පාන ලැබෙන සැපයෙන සැටියක් පිළියෙල කැර ගත යුතු.
අයෝග්‍ය සෘතුව යනු තම සිරුරට අහිතකර ශිතෝෂ්ණාදි සෘතු ගුණය යි. ශීතය අධික නම් එ තැනින් ඉවත්විය යුතු උෂ්ණය අධික නම් එයින් ද ඉවත්විය යුතු. තමාට ගැළපෙන සම සෘතු ගුණයක් ඇති පැත්තකට යෑ යුතු.
අයෝග්‍ය ඉරියව්ව, ඉඳුම, සිටුම, සක්මන, සැතැපුම යුන ඉරියවු සතරය. එහි ද යම් ඉරියව්වක් තමාට සසැප නොවේ නම් එය හැර දමා සැප වු ඉරියව්වෙකින් ම භාවනායෙහි යෙදිය යුතු.
දශ කුශලතා, මේ අයෝග්‍ය දෑ සතින් වෙන් ව සිතැ එකඟ බව වැඩීමට උපකාරි වූ දෑ දසය සපුරා ගත යුතු. එයින් පළමු වැන්න වත්ථු විසදතාව යි. සිරුර ද හඳනා පොරෝනා වස්ත්‍ර ද පිරිසිදු කොට ගැන්මයි.
දෙවැන්න ඉන්ද්‍රය සමතාව යි. ශ්‍රද්ධා ස්මෘති වීර්ය සමාධි ප්‍රඥා යනු ඉන්ද්‍රිය පස යි. මේ පසෙන් එකක් අනෙකක් යටපත් කොට නො නැගෙන ලෙසට සමතායෙන් තබා ගන්නට පරිස්සම් විය යුතු.
තුන්වැන්න නිමිත්ත කුශලතාව යි. ලබා ඇති ප්‍රතිභාග නිමිත්ත නැති වී යෑ නොදී රැක ගැන්මේ දක්ෂ බව යි.
සතර වැන්න සිත පසු බස්නට නොදී නඟා සිටුවීම යි. කිසි හේතුවෙකින් වීර්යය අඩු වී පසු බසී නම් ධම්මචිචය විරිය ප්‍රීති යන තුන් බෝධ්‍යංගයන් වඩා සිත ධෛර්යවත් කිරීමයි.
පස් වැන්නා වීර්ය සමතාව ඇති කැර ගැන්ම යි. කිසි විටෙක අධික වීර්යය නිසා සිතේ නොසංසුන් බව නැගෙයි. එවිට පස්සද්ධි උපේක්ඛා සමාධි යන බොජ්ඣංග වඩා වීර්යයේ සමතාව ඇති කැරැගත යුතු.
සවැන්න අරතිය වැඩලීමයි. කිසිවිටෙක යෝගියා ගේ සිත භාවනායෙහි නො ඇලිය හැකි යි. එවිට ජාති ජරා චූති ආදි සංවේගයට කරුණු වන දෑ මෙනෙහි කොට තෙරුවන් ගුණ සිහි කොට සිතේ ප්‍රසන්නතාව ඇති කැරැගත යුතු.
සත්වැන්න සිත ශමථ භාවනායෙහි සම ව දිගට ම යෙදී පවතිනුවට එය දෙස උපේක්ෂක ව බලා ඉඳීම යි.
අටවැන්න සමාධි භාවනායෙහි නොයෙදුණවුන් ගෙන් වෙන් වීමයි.
නව වැන්න සමාධි ලාභීන් විටින්විට ඇසුරු කිරීම යි.
දස වැන්න සමාධි භාවනාව ගරු කොට. එයට ම නැමි අන් අතෙක නො ගොස් සමාධියට ම මුහුණලා පැවැත්ම යි.
මෙකී කරුණු දසය සම්පූර්ණ කොට ගෙන ප්‍රතිභාග නිමිත්තෙහි සිත පිහිටුවා එකඟ බව වැඩිය යුතු යි. ඒත් ප්‍රථම ධ්‍යානය නො ලැබේ නම් නො පසු බැස එයට හේතුව විමසා බලා ආචාර්යෝපදේශයේ පිහිටා වීර්ය සමථාදිය සපිරිය යුතුයි. එවිට සිත අර්පණා අවස්ථාවට වැඩෙයි. අර්පණා ධයානය ලැබෙන තුරු ම ප්‍රතිභාග නිමිත්තෙහි සිත පිහිටුවා එය ඒ අරමුණෙහි තහවුරු වනතුරු ම දිවා රෑ දෙක්හි උත්සාහවත් ව භාවනායෙහි යෙදිය යුතු. එයින් සිතැ අර්පණා ප්‍රාප්ත වේ. ප්‍රථමධ්‍යානය ඇති වේ. සතරවන රූපධ්‍යානය තෙක් ම ප්‍රතිභාග නිමිත්තෙහි සිත පිහිටුවා තැබීම ඨපනා නමි.
ධ්‍යානාංග පස, ප්‍රථම ධ්‍යාන සිත විතර්ක විචාර ප්‍රීති සුඛ ඒකාග්‍රතා යන ධයානාංග පසින් යුක්ත ය. එහි විතර්ක යනු සිත ප්‍රතිභාග නිමිත්තට ඔසොවා එහි නංවා පිහිටුවන සිතේ ම ඇති වන ගතියෙකි. විචාර යනු ඒ ප්‍රතිභාග නිමිත්ත පුරා ම වැදගෙන එය පිරිමදින්නාක් මෙන් එහි ම බැඳී යෙදෙන චිත්ත ගතිය යි. ප්‍රතිභාග නිමිත්ත නිසා සිතැ හටගත් පිනාගිය ගතිය ප්‍රීතිය යි. එසේ ම ප්‍රතිභාග නිමිත්තෙහි සිත තදින් වැදගෙන පිහිටීම නිසා දැනෙන සුවය සුඛ නම් ධ්‍යානාංගය යි. ප්‍රතිභාග නිමිත්තෙන් ඉවත් නොවී එහි ම සිතලැගි පැවැත්ම ඒකාග්‍රතාවයි. එකඟ බව යි.
නීවරණ ප්‍රභාණය මේ ධයානාංග පස නිසා සිතේ නැගීමට හරස් වන කෙලෙස් පසෙක් යටපත් වේ. මතු විය නොහී අනුශය අවස්ථාවට වැටී හෙයි.
ඒකාග්‍රතාව නිසා සිත ප්‍රතිභාග නිමිත්තෙහි ම බැඳී සිටුනා බැවින්. අන් අතෙක නො යන බැවින් කාමච්ඡන්ද (කාමාශාව) මතුවිය නොහී ගිලී යයි. ඒකාග්‍රතාව නිසා කාමච්ඡන්ද නීවරණය විෂ්කම්භන ප්‍රහාණයෙන් ප්‍රහීණ වේ. ප්‍රීතිය නිසා ව්‍යාපාදය (තරහව) යටපත් වේ. විතර්කය ප්‍රතිභාග නිමිත්තට සිත නැංවීම කරන නිසා ථීනමිද්ධ නිවරණයට (චිත්ත චෛතසිකයන්ගේ මැලි බවට) මතුවිය නොහැක්ක. මෙය විතර්ක යෙන් ථිනමිද්ධ නීවරණය විෂ්කම්භන වශයෙන් ප්‍රහීණ වේ යැයි කියන ලදී.
ධ්‍යාන සිතේ ඇති මහත් වූ සුවය නිසා උද්ධච්චය (නොසංසුන් බව) හා කුක්කුච්චය (කුකුස) යන විරුද්ධ ගති යටපත් වේ. මෙය සුඛ අංගයෙන් උද්ධච්ච කුක්කුච්ච නීවරණය විෂ්කම්භන ප්‍රහාණයෙන් ප්‍රහීණ වේ යැයි කියන ලදී. විචාරාංගය ප්‍රතිභාග නිමිත්ත පිරිමදින බැවින් ප්‍රතිභාග නිමිත්ත ගැන හෝ එහි ධ්‍යාන සිත බැඳී ඇද්ද නැද්ද යන බව ගැන හෝ එතෙක් පිළිපන් පිළිවෙත ගැන හෝ එයට මඟපෙන්වූ ශෘස්තෘහු ගැන හෝ එය පවසන දහම ගැන හෝ එය පිළිපන් සංඝයා ගැන හෝ යෝගියාට සැක ඇති නොවේ. විචාරාංගයෙන් විචිකිච්ඡා නිවරණය (සැකය) ප්‍රහීණ වේ යැයි කීයේ මෙය ඇරැබය.
මෙසේ විතර්කයෙන් ථීනමිද්ධය ද විචාරයෙන් විචිකිච්ඡාවද ප්‍රීතියෙන් ව්‍යාපාදය ද සුඛයෙන් උද්ධච්ච කුක්කුච්චය ද ඒකාග්‍රතායෙන් කාමච්ඡන්දය දැ යි ධයානාංග පසින් පංච නීවරණයන්ගේ ප්‍රහාණය සිදුවේ.
ප්‍රථම ධ්‍යානය ලැබූ යෝගියා පස් අයුරෙකින් එය තමාට වලංගු කැරගත යුතු. ඒ පස් අයුර පංච වශිතා නමින් හැඳින් වේ. ආවජ්ජන, සමාපජ්ජන, අධිට්ඨාන, චූට්ඨාන, පච්චවෙක්ඛන යනු වශිතා පස යි.
ආවර්ජනයට අනුව තමා කැමැති තැනෙක කැමැති විටෙක රිසි ධයානාංගවලින් යුත් ධයානයකට සමවැදිය හැකි බව කැමැති තාක් එහි රැඳී හිඳිත හැකි බව යන මේ හැම ආවජ්ජන වශිතා නමි.
වහා සමවතට සම වැදිය හැකි බව සමාපජ්ජනා වශිතා යි. තමාගේ අධිෂ්ඨානය අනුව ක්ෂණයක් හෝ වැඩි වේලාවක් ධයානයෙහි සිටිය හැකි බව අධිෂ්ඨාන වශිතාව යි.
මති විටෙක සමාපත්තියෙන් නැගීසිටිය හැකි බව චුට්ඨාන වශිතා යි. සමාපත්තියෙන් නැගී සිට සමවත් ධයානයේ අංගයන්ගේ තතු නුවණින් පිරික්සා බැලීමේ හැකියාව පච්චනෙක්ඛණා වශීතාවයි.
සිය දහස් වර ප්‍රථම ධයානයට සමවදිමින් ඉන් නැගී සිටිමින් වශිතා පසින් ධ්‍යානය තමාට වලංගු කැරැ ගත යුතු. එය හොඳට හුරු පුරුදු වූ විට යෝගියාට, ප්‍රථම ධ්‍යානයේ දොස් පෙනෙන්නට වේ. විතර්ක විචාර නම් ගොරෝසු ගති දෙකෙකින් යුත් බව.
එය කාමච්ඡන්දාදි නීවරණ වලට කිට්ටු බව. එයට නොසමවැදි ටික වෙලාවක් උන්නොත් සුළු පමාවෙකින් කාමරාගාදී නීවරණයෙන් නැගී සිටිය හැකි බව යනාදී දොස් පෙනෙයි.
විතර්ක විචාර දෙක නැති ව ප්‍රීති සුඛ ඒකාග්‍රතා යන අංග තුනින් යුත් ද්විතීය (දෙවෙනි) ධ්‍යානය ලබාගත හැකි වූවොත් මැනැවැයි හේ සිතයි. එසේ සිතා ප්‍රතිභාග නිමිත්තෙහි සිත වඩාත් තදින් බැඳ තබන්නට උත්සාහ කෙරෙයි. එහි ප්‍රතිඵල වශයෙන් විතර්ක විචාර නැති, ප්‍රීති සුඛ ඒකාග්‍රතා යන අංග තුනින් යුත් දෙවෙනි ධ්‍යාන සිත ඔහුට පහළ වෙයි.
ද්විතීය ධ්‍යානය ද වශිතා පසින් පුරුදු කළ පසු එය ද දළ යැ යි ඔහුට වැටහෙයි. එයටත් වඩා සියුම් වූ සුඛ ඒකාග්‍රතා යන අංග දෙකින් පමණක් යුක්ත තෘතිය (තුන් වන) ධ්‍යාන සිත ලබන පිණිස යෝග වඩයි. එය ලත් පසු එය ද පංච වශිතායෙන් පුරුදු කැරැගත් විට දළ බව ඔහුට පෙනෙයි.
උපේක්ෂා ඒකග්‍රතා යන අංග දෙකින් යුත් චතුර්ථ (සතර වැනි) ධ්‍යානය උපදවා ගනු කැමැත්ත ඇති වෙයි. වශීතා පසින් තුන්වන ධයානය ද ඛ්ුරු පුරුදු කැරැ ගත්තහුට ප්‍රතිභාග නිමිත්තෙහි කලටත් වඩා සිත තදින් බැඳෙයි.
උපේක්ෂා ඒකාග්‍රතා යන අංග දෙකින් යුතු චතුර්ථ ධයාන සිත පහළ වේ. එය ද පංච වශිතායෙන් පුරුදු කළ යෝගියා කැමැති නම්, සෘද්ධි විධඥාන, දිවැස, පරසිත් දැනීම, පෙර වුසු අත්බව් දැකීම, දිවකන යන අභිඥා පස ලැබීමට. ඒවා ලබත හැකි ක්‍රියාමාර්ගයට බැස්ස හැකි ය. සිත තවදුරටත් සියුම් කෙරෙමින් සතර අරූප ධ්‍යාන සඳහා ද එයට සුදුසු කමටහන් වැඩිය හැකිය.
එහෙත් මේ රූප සමාපත්ති සතරත් අරූප සමාපත්ති සතරත් යන අටම ලෞකිකය. රූප ධ්‍යාන වල ඵල වශයෙන් රූප බඹලෝවල ඉපිද දීර්ඝ කාලයක් උන්නත් අන්තිමේදී එයින් චූත ව මිනිස් ලොවට එන්නට සිදුවෙයි.
සෘද්ධි උපදවා එක් කලෙක අහසින් ගිය යෝගියා පවා එයින් පිරිහී හිඳ ආයු ගෙවුණු පසු මැරී මිනිසකු ව ඉපදිය හැක්ක. බඹලොවින් චූතව මිනිස්ව උපන් කෙනෙක් වූවද පාපමිත්‍ර සේවනයෙන් පව් කොට ගැඩිවිලිකු ව උපදින්නට ද පුළුවන.
රූපධ්‍යාන ලාභියා උපදින රූපභවයට වඩා අරූපධ්‍යානලාභියා ආයුෂ වැඩිය. එහෙත් අන්තිමේ මරණින් පසු මිනිසකු විය හැක්ක. එහි දී පව් කොට අපාගත ද විය හැක්ක. රූපධ්‍යාන අරූපධ්‍යාන මගින් කෙලෙස් යටපත් කළත් අනුශය අවස්ථාවේ කෙලෙසුන් පවත්නා බැවින් පමාවූ කවර විටෙක වූව ද ඒවා නැගී යෝගියා නො මඟට හෙළිය හැකි වෙයි. කාමාවචර කුසල්වලට වඩා රූපාවචර අරූපාවචර ධ්‍යාන කුසල් උසස් වූවත් ලෞකිකය.
මෙසේ ඒ ලෞකික ධ්‍යාන වල මහත් ආදීනව දක්නා යෝගියා කෙලෙසුන් ගෙන් නොමිදුණු ජාති ජරාදි දුකින් නොමිදුණු ලෝකයෙන් ගොඩ නැගෙන්නට ලෝකෝත්තර තත්ත්වයට නැඟෙන්නට සිතයි.
අනුශය වශයෙන් පවත්නා කෙලෙසුන් මුලින් ම උදුරා පරම පවිත්‍රත්වයට මොනම දුකකට වත් නො වැටෙන තත්ත්වයට හෙවත් ලෝකෝත්තර තත්ත්වයට පැමිණිය හැක්කේ ශමථ භාවනාවෙන් නොව විපස්සනා භාවනාව වැඩීමෙනි.
මේ බව සලකන යෝගියා විපස්සනා භාවනාව වඩන්නට සැරසෙයි. තමාට පුරුදු ආනාපන භාවනාව විපස්සනා භාවනා පැත්තට යොමු කරයි.
ආනාපාන සති විපස්සනාව
මෙහි මුල දී විස්තර කළ ආනාපාන ශමථයෙහි ගණනා අවස්ථාවේ ද විපස්සනාව වැඩිය හැකිය. අනුබද්ධනා අවස්ථාවේ ද, උපචාර ධ්‍යාන අවස්ථාවේ ද, අර්පණා අවස්ථාවේ ද ඒවා පාදක කොට ගෙන විපස්සනාව වඩත හැකිය.
ගණනා අනුබද්ධනා අවස්ථා
කායෙසු කායඤ්ඤතරාහං භික්ඛවෙ එතං වදාමි යදිදං අස්සාස - පස්සාසා (මහණෙනි, ඇතුල්වන හුස්ම පිටවන හුස්ම යන මෙය කාය නමින් හැඳින්වෙන දෑ අතුරෙන් එක්තරා කයෙකි) යන ආනාපානසති සූත්‍ර පාඨයෙන් දැක්වෙන පරිදි හුස්ම ද කයෙකි.
එය අරමුණු කොට වඩන විපස්සනාව කායානුපස්සනාව යි. හුස්ම යනු නාම ධර්මයෙන් (චිත්ත චෛතසික) නොවේ.
රූප රැසෙකි. පස් දිය සුළඟ හිරු රැස් සඳරැස් යන මේවා රූප සමූහයෝ ය. රූප කලාප (රූප මිටි) සමූහයෝ යි. මේ හැම රූප කලාපයෙක් ම පඨවි ආපෝ තේජෝ වායු වර්ණ ගන්ධ රස ඕජස් යන අටින් යුක්තය. ශබ්දය ද රූපයෙකි. එය පඨවි අපෝ තේජෝ වායු වර්ණ ගණ්ධ රස ඕජස් ශබ්ද යන නවයෙන් යුක්තය.
පඨවි යනු තද ගතිය ය. ආපෝ යනු බැඳ ගන්නා කැටි කරන ගතියය. තේජෝ යනු ශීත ගුණයත් උෂ්ණ ගුණයත්ය. වර්ණ යනු හැම දැයෙක ඇති පැහැය ය. ගන්ධ යනු ගඳය. රස යනු රහ ය. ඕජස් යනු ඕජෝ ගුණය ය. මේ අට ම හැම රූප කැබෙල්ලක ම වෙන් කළ නොහැකි සේ එකට බැඳී පවතී. පරමාණුව මේ අට එකට බැඳී ඇති ඉතා කුඩා රූප මිටි රාශියෙකි.
හිරුරැස් සඳරැස් අව්ව යනු ද මේ අට එකට බැඳී පවත්නා රූප මිටි ගොඩවල්ය. රශ්මියක් ඇඟට වැදෙනවිට ම දැනෙයි, අව්ව ඇඟට දැනෙයි. එය ඇඟේ හැපීමෙනි. හැපෙන්නේ තද ගතියයි. පසෙහි තද ගතිය ප්‍රධානය, වතුරු යනු ද රූප කලාප රැසෙකි. එහි ආපෝ ධාතුව ප්‍රමුඛයි. ගින්නෙහි ධාතු සතර ම ඇතත් තේජෝ ධාතුව ප්‍රමුඛයි. සුළඟෙහි වායු ධාතුව ප්‍රමුඛයි. හුස්ම යනු ඉතා සියුම් වු රූප කලාප (රූප මිටි) රාශීන්ගේ පරම්පරාවකි. එහි විසිරිය නොදී සියලු රූප එකට බැඳ පවත්වනුයේ ආපෝ ධාතුවෙනි.
